Object
Eelsum

Locatie
Adres: Borgweg 20, 9914 PG Zeerijp
Zeerijp
Gemeente Loppersum
Provincie Groningen

Het vroegere kasteelterrein ligt 200 meter ten oosten van de kerk te Zeerijp aan de zuidzijde van de Borgweg.

Typologie

Op de kadastrale minuut van 1830 is een omgrachte borgstee zichtbaar, op haar beurt omringd door een buitengracht met daarbuiten singels en singelsloten

Etymologie
De naam van het huis is afkomstig van de familienaam Eltisma, later verbasterd tot Eelsum.

Huidige situatie
Het kasteelterrein is nog herkenbaar in het landschap.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:
Grondgebruik:

Het vroegere kasteelterrein is herkenbaar ten zuidwesten van de boerderij. De verlaagde borgstee wordt aan de oost- zuid- en westzijde omgeven door een dichtgeslibde binnengracht. De buitengracht is aan de noordwestzijde nog aanwezig, versmald aan de west-, zuid- en oostzijde. Daarbuiten liggen aan de west- en zuidzijde nog de singels met de singelsloten. Nb. De westelijke helft van het trapeziumvormige borgterrein terrein is over een huiswierde gebouwd.

Afmetingen
Op grond van de kadastrale minuut uit 1830 is de afmeting van het totale terrein inclusief buitenste grachten 125 x 150 m. De afmeting van de borgstee is 30 x 30 m.

Oudste vermelding
Datum: 1720
Bron: RHC Groninger Archieven, Huisarchief Farmsum, toegangsnr. 619, inv. nr. 636

De eerste bekende vermelding van een huis Eelsum stamt uit 1720, toen Berend Coenders van Ludema o.a. ’De behuisinge en borge Eelsum mit syn schathuis, hovinghe, graften en cingelen, geboomte, planta…’ verkreeg. Het huis is vermoedelijk ouder. De oudste vermelding van een Elsumheerd stamt namelijk al uit 1407, als er een Ayderd van Eltismaheerd te Zeerijp genoemd wordt.

Bezitsgeschiedenis
In 1407 wordt Ayderd van Eltismaheerd genoemd (Huisarchief Farnsum, regest nr. 25a). Zijn naam wekt de suggestie dat er toen al een woning was op Eelsum. Of het hier (nog) om een boederij ging, is niet duidelijk. In 1514 is Doke Sickinghe in het bezit van Eelsum (evenals van Baukemaheerd te Zeerijp, Huisarchief Farnsum, regest nr. 270). In 1529 verkrijgt zijn neef Johan van Holte het huis. Via Roelof ten Holte vererft het goed op zijn dochter Margareta, gehuwd met Sirco Crumminga van de Menningaborg te Weener, waar het echtpaar mogelijk gaat wonen. In ieder geval woont zij er na zijn dood (vóór 1606). Hun zoon Horatius krijgt het in 1640. Hij overlijdt ongehuwd, waarna zijn neef Sirco Rudolf Grevinge, tevens heer van Memminga volgt. Na diens dood in 1720 gaan de erven een ruil aan met Berend Coenders van Ludema, die daarbij Eelsum verkrijgt. Een nieuwe erfwissel volgt in 1730, het goed komt dan aan Margaretha Elisabeth Ripperda, vrouwe van Oosterwijtwerd. Uit een inventaris uit 1738 is de conclusie te trekken dat de borg niet meer wordt bewoond. Hoe lang dit al het geval was, is niet duidelijk. In 1745 is er nog sprake van het huis Eelsum met mevrouw Wichers als eigenaar, maar in de tweede helft van de 18e eeuw bestaat alleen nog het schathuis met eigenaar Van Halsema.

Bouwgeschiedenis
In 1407 wordt er een Ayderd van Eltismaheerd te Zeerijp genoemd. Hoe dit huis eruit heeft gezien, is niet bekend. In 1720 wordt Eelsum omschreven als de behuizing en borg Eelsum met schathuis, hovingen, grachten, singels, geboomte en plantages. In 1738 wordt in een inventaris de borg nog genoemd, maar met zo'n kleine inboedel dat het vermoeden is dat is er nog sprake van een huis Eelsum, maar dat de borg daarna mogelijk verworden is tot een boerderij. In de 2e helft van de 18e eeuw is alleen nog sprake van een schathuis. Op de kadastrale minuut uit 1830 is het omgrachte kasteelterrein nog herkenbaar, maar de hoofdburcht is dan niet meer bebouwd. Op de eveneens omgrachte voorburcht staat dan wel de bijbehorende boerderij. In de 20e eeuw is een gedeelte van de binnengracht gedempt.

Afbeeldingen
Kadastrale minuut uit 1830, Eelsum en Haykema, ’t Zandt, sectie E 4, nrs. 732, 813, 814 (bewerking Formsma 1973, p. 526/ 527). Foto van de singel van het voormalige borgterrein Eelsum (Formsma 1973, p. 528)

Bronnen
RHC Groninger Archieven, Huisarchief Farmsum, toegangsnr. 619, inv. nr. 636

Literatuur
N.N., Eelsum, z.j., in: Verborgen terreinen. Inventarisatie voormalige borgterreinen in de gemeenten: Bedum, Ten Boer, Loppersum, Appingedam, Delfzijl, Eemsmond, Winsum, De Marne, Zuidhorn, z. pl. (geen paginering) Feith, J.A., 1979, De Ommelander Borgen en haar Bewoners, Groningen, p. 91-92. Formsma, W.J., R.A. Luitjens-Dijkveld Stol en A.Pathuis, 1973, De Ommelander Borgen en Steenhuizen, Assen , p. 522, 526-528. Immerseel, R.H.M. van, 2004, Historisch onderzoek Eelsum, Heerde, p. 1 – 13 Miedema, M., 1990, Oost-Fivelingo 250 v.C – 1850 n.C. Archeologische kartering en beschrijving van 2100 jaar bewoning in Noordoost Groningen, in: Palaeohistoria. Acta et communicationes instituto Bio-Archaeologici universitatis Groninganae 32, Rotterdam, p. 144. Verborgen terreinen. Werkplan borgterrein Eelsum. 2004, Groningen, p. 3 en 7.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: F.R. Hijszeler, J.W. van den Heuvel
Beschrijving gemaakt: 15-12-2011

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
Veldcontrole 1971.

Geomorfologische codering
3K31

Bodemkundige codering
|f TERP