Object
Molen, Ter / Schuilenburg

Locatie
Adres: Schuilenburgerweg 54, 7447 RP Hellendoorn
Schuilenburg
Gemeente Hellendoorn
Provincie Overijssel

Schuilenburg is gelegen op de westelijke oeverwal van de Regge, ca. twee kilometer ten noordoosten van het dorp Hellendoorn.

Typologie

Op basis van de opgravingsplattegrond van F. van Bylandt uit 1841 kan worden vastgesteld dat Schuilenburg een vierkant kasteel is geweest.

Etymologie
In de oudst bekende aktes uit het archief van Rechteren, waaronder een 15e -eeuws afschrift van een verkoopakte uit 1339 wordt het huis ‘Ter Molen’ genoemd. Ook het oudste geslacht voerde deze naam. De naam is een verwijzing naar de aanwezige watermolen(s). Met vererving van de havezate van de familie Van Almelo naar de familie Schuilenburg doet laatstgenoemde naam z’n intrede als benaming voor het huis. Het stamslot van deze familie heet ook Schuilenburg, gelegen tussen Terborg en Silvolde in de provincie Gelderland, maar is inmiddels (ook) verdwenen.

Huidige situatie
De hoofdburcht is gelegen op een vierkant terrein, waarvan het grachtenpatroon in 1998 is gereconstrueerd. In 2005 is er een brug naar het kasteeleiland gebouwd, waarin een stuk van het originele landhoofd is opgenomen.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Er rest niets van het middeleeuwse kasteel, behalve het in 1998 uitgegraven grachtenpatroon en de verhoogde huisplaats. Bij graafwerkzaamheden bij de toegangsbrug naar de verhoogde huisplaats in 2003 bleek dat de uitgraving van 1998 redelijk goed gedaan was. Van de voorburcht resteert niets. De bijbehorende boerderij, gelegen buiten het omgrachte terrein, bestaat nog.

Afmetingen
De Schuilenburg mat buitenwerks ca. 18 x 18m. De afmetingen van het kasteeleiland bedragen ca. 26 x 26 m. Het terrein van de hoofdburcht inclusief de grachten meet ca 53 x 42 meter. Over de afmetingen van de voorburcht is niets bekend.

Oudste vermelding
Datum: 1339
Bron: Archief Rechteren, inv. nr. 92

De oudste vermelding van Schuilenburg bevindt zich in Archief Rechteren, inv. nr. 921. Het betreft bescheiden over de aankoop van de Schuilenburg door Johan van Raesfelt in 1644, die wordt vergezeld door drie oudere afschriften van het eigendomsbewijs van 1339, waarvan één in het Latijn. De Latijnse tekst is geschreven in een 16e-eeuws handschrift, evenals een van de Nederlandstalig afschriften. Het andere afschrift lijkt ouder te zijn en dateert waarschijnlijk uit de 15e eeuw. In het oudste afschrift van de verkoopakte uit 1339 wordt gesproken van de overdracht van een 'huis en wonynghe' door Johan Ter Molen aan Johan van Almelo. Het andere afschrift dat waarschijnlijk van halverwege de 16e eeuw dateert, noemt het een 'huys en hoff'. Beide afschriften zijn niet gedateerd.

Bezitsgeschiedenis
De oudste vermelding van dit huis dateert uit 1339. Het huis zal dus voor deze tijd gebouwd zijn. In 1339 werden ‘huis, sael ende hoff’ verkocht door Johan ter Mollen, de oudst bekende bezitter van het huis, aan Johan van Almelo. Diens kleindochter huwt met Zweder van Sculenborch, waarna het kasteel enkele generaties in de familie van die naam blijft. Rond 1480 huwt Hadewych van der Schulenburg met Sweder van den Boetzeler. Vervolgens is het kasteel vier generaties in de handen van de familie Van den Boetzelaer. In 1564 huwt erfdochter Theodora van den Boetzeler met Willem van Ketteler van Neu-Assen (Westf.). Huis Schuilenburg of Ter Molen gaat over op hun oudste dochter Odilia. Zij verkoopt ‘Ter Molen, thans Schulenburg genoemd’ in 1644 aan Johan van Raesfelt, heer van Twickel. Diens kleindochter huwt in 1701 Johan Zeger van Rechteren, waarmee het kasteel voor vijf generaties onder de Van Rechterens valt. In 1854 verkoopt Willem Reinhard Adolf Karel van Rechteren het landgoed Schulenburg aan Thomas Wilson, fabrieksdirecteur van de voorganger van de nog bestaande Koninklijke-Nijverdal Ten Cate. Deze verkoopt op zijn beurt Schuilenburg in 1883 aan Sjoerd Anne Vening Meinesz, op dat moment burgemeester van Rotterdam. In 1951 werd de boedel van de familie Vening Meinesz verdeeld, en kwam het terrein met de resten van het kasteel aan dochter Cornelia Jacoba Vening Meinesz, gehuwd met mr. Johan Constant van Marle. In 1976 verkocht hun dochter als laatste haar deel van het landgoed. Het perceel waar de havezate ligt, kwam in handen van dhr. Runneboom. Begin jaren ’90 gingen de gronden van de havezate over in de handen van de gemeente Hellendoorn. (Ponsteen 1982, 21-23).

Historische betekenis
De Schuilenburg controleerde de passage over de Regge van een belangrijke oost-west handelsroute (de Twentseweg) van Zwolle naar Twente.

Bouwgeschiedenis
De oudste vermelding van het huis dateert uit 1339. Het huis zal dus in ieder geval geval toen al bestaan hebben. Het kasteel was van militair belang, aangezien in 1381 het kasteel werd belegerd en verwoest door de bisschop van Utrecht. Waarschijnlijk na 1394 weer opgebouwd. In september 1527 werd het kasteel nogmaals ingenomen en bezet. De Geldersen richtten er schade aan (Nagge, II, 87 en 101). In de jaren daarna werd het opnieuw hersteld. Een dendrochronologisch onderzoek op de brugpijlers van de toegangsbrug naar het kasteeleiland leverde als jaartal van kap van de bomen 1546 op. Of dit duidt op het genoemde herstel of dat het hier om een incidentele reparatie gaat is niet bekend. Een tekening van Cornelis Pronk uit 1732 toont een blokvormig bouwhuis van een bouwlaag boven een souterrain/kelder. In dit huis is de opgravingsplattegrond van Van Bylandt niet herkenbaar. Revius vermeldt in ‘Licht op Deventer’ dat de Schuilenburg samen met kasteel Rechteren en de stad Goor de belangrijkste versterkingen in het Regge- en Vechtgebied waren. In 1648 was het huis ‘out, slegt en bouvallig’, waarna het werd opgeknapt. In 1679 werd het weer hersteld, waarna het vanaf 1689 bleef leegstaan, slechts af en toe verhuurd. Volgens de volkstelling van 1748 stond Schuilenburg leeg. Toen Frederik Christiaan van Rechteren Limpurg in 1775 zijn broer opvolgde was er van het huis al bijna niets meer over. De schrijver van de ‘Tegenwoordige Staat’ vermeldt dat omstreeks 1780 van het huis ‘niets meer te zien is, behalve van de gragten’. In september 1841 heeft de graaf van Bylandt een opgraving gedaan naar het huis. De resultaten van de opgraving van Van Bylandt zijn lang in twijfel getrokken, omdat deze niet overeenkwamen met de tekening van Pronk. De resultaten van het proefsleuvenonderzoek dat RAAP/ROB in het voorjaar van 1998 heeft uitgevoerd kwamen echter verrassend goed overeen met de tekening van de graaf Van Bylandt. Van de voorburcht is weinig bekend. Op het terrein stonden in 1832 nog een aantal gebouwen. In 1552 had hier o.a. Matthias van den Boetzelaer, bastaardzoon van Zweder van den Boetzelaer een woning als vicaris van de kapel van het huis.

Afbeeldingen
- Kaart van M.A. Snoeck, in: Atlas Topographique, Nationaal Archief, situatiekaarten, Y11 1787 (Versfelt 2003, p. 47).- Kadastrale minuut Gemeente Hellendoorn, Sectie H, eerste blad, 1-7 [ca. 1825], http://watwaswaar.nl/#ia-d2-8-ed-1v-1-4Sw4-2bYi---1Y4. - Schuilenburg, gezien vanuit het noordoosten, geaquarelleerde pentekening 129 x 200mm, Cornelis Pronk, 1732, RKD afd.topografie (Gevers en Mensema, 1985, 151).- Schuilenburg, gezien vanuit het noordoosten, pentekening 111 x 181 mm, Cornelis Pronk, 1732, Gemeentemuseum Arnhem (Gevers en Mensema, 1985, 152).- Schuilenburg, gezien vanuit het noordoosten, pentekening 72 x 108mm, Hendrik Spilman, z.j., RPK inv.nr.A2344 (Gevers en Mensema, 1985, 152).- Plattegrond gemaakt op basis van de resultaten van de opgraving (Van Bylandt 1842, t.o.131).

Bronnen
Versfelt, H.J., 2003, De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland, 1773-1974, Groningen. HCO, Huisarchief Rechteren.HCO, Huisarchief Almelo

Literatuur
Bylandt, F. van, 1842, Het voormalige kasteel Schuilenburg, in: Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren nr.7, Deventer 131-147Gevers, A.J. en Mensema, 1983, Havezathen van Salland, Alphen a/d Rijn, 189-197Gevers,. A.J. en Mensema, A.J., 1985, Over de hobbelde bobbelde heyde, Andries Schoemaker, Cornelis Pronk en Abraham de Haen op reis door Overijssel, Drente en Friesland in 1732, Alphen aan den Rijn,151-152Hagens, H.H.,1979. Molens, Mulders, Meesters, Hengelo 1978, 324-329Ligtenberg E, en F. van den Berg, Schuilenburg spreekt, catalogus bij de tentoonstelling over de havezate Schuilenburg van 2 mei tot 27 oktober 2006 in dorpsmuseum De Valkhof te Hellendoorn, Hellendoorn 2006 Ponsteen, A., 1982, De havezate Schuilenburg en de Reggevallei, Hellendoorn 1982Provincie Overijssel i.s.m. ROB, 2000, Archeologische monumentenkaart provincie Overijssel, Zwolle,., p.216Rientjes, A.E., z.j.[….], Oud Hellendoorn en omgeving, Zwolle, p.41-46Verlinde, A.D. , 1999, Overijsselse Historische Bijdragen, 114e stuk, p.179-182Vening Meinesz, F.A., 1958, Het kasteel Schuilenburg bij Hellendoorn vroeger Ter Molen geheten, in: Verslagen en Mededelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 72, 123-160.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Bestemmingsplan Schuilenburgerweg, vastgesteld 02-02-2010. )
Bestemming:  (met waarden.)
Bestemming:  (Dubbelbestemming waarde: Landgoed)
Bestemming:  (Dubbelbestemming waarde: Archeologie)

Auteur en datum
Auteur: E.W. Ligtenberg
Beschrijving gemaakt: 2007

Archeologisch onderzoek RCE
- proefsleuvenonderzoek van RAAP/ROB voorjaar van 1998 (Verlinde 1999).

Overig onderzoek
- Opgravingen door F. van Bylandt, circa. 1840 (Bylandt 1842).

Geomorfologische codering
3R7 - Beekdalbodem met meanderruggen en geulen

Bodemkundige codering
pZg23 - Beekeerdgronden; lemig fijn zand