Object
Heimenberg

Locatie
Adres: n.v.t. (Grebbeweg te Rhenen).
Rhenen
Gemeente Rhenen
Provincie Utrecht

De walburg op de Heimenberg is gelegen ten oosten van Rhenen, ten zuiden van de Grebbeweg (N225) op de zuidelijkste punt van de Grebbeberg of Heimenberg.

Typologie
 ( )
De walburg op de Heimenberg behoort tot de walburgen.

Etymologie
De naam van de walburg is onbekend. De huidige naam is ontleend aan de Heimenberg waarop de walburg is gelegen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 16-6-2009

De wallen van de ringwalburg en de tussenliggende gracht zijn nog grotendeels in tact. Van het huidige complex maakt ook een 19de-eeuwse boswachterswoning deel uit, die in 2002 is opgeknapt. Dit bouwwerk staat in de zuidwesthoek van het binnenterrein. Het binnenterrein is vrijgemaakt van begroeiing. In 2001 zijn voorzieningen aangebracht die enerzijds de aantasting van het archeologische monument door bezoekers moeten tegengaan (erosie van de wal en het gebied rond de noordoostelijke toegang), maar anderzijds het bezoek aan de Heimenberg ook moeten vergemakkelijken.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Van de middeleeuwse walburg resteert nog een complex van twee halfronde wallen, van elkaar gescheiden middels een droge gracht. Het terrein is met een vrij open loofbos begroeid.

Afmetingen
Het gehele complex meet ongeveer 170 x 240 meter. Het binnenterrein heeft een halfronde vorm en meet op de breedste punten 240 x 115 meter.

Fysisch-geografische situering
De walburg is gelegen op het uiteinde van de zandige stuwwal van de Utrechtse heuvelrug. Aan de zuidzijde ligt een steilrand.

Oudste vermelding
Datum: 1839
Bron: Van Doesburg 2008, 36-37.

"den berg .... door menschenhanden opgeworpen..."

De oudste vermelding van de Heimenberg in de geschreven bronnen is, voor zover bekend, de beschrijving door de archeoloog L.J.F. Janssen uit 1839 en luidt: 'den berg... door menschenhanden opgeworpen...'

Bezitsgeschiedenis
De eigendomsgeschiedenis van de walburg is niet bekend voor het begin van de 19de eeuw. Het was volgens het kadaster eigendom van Jhr. Reinhard.D.J. van Reede, graaf van Athlone, die toen ook kasteel Amerongen in bezit had. Hoe lang het geslacht Van Reede reeds eigenaar was, is niet bekend.

Bouwgeschiedenis
Het aardwerk, dat zich op de zuidelijke punt van de Grebbeberg, een stuwwal, bevindt, heeft een halfronde vorm en bestaat tegenwoordig uit twee wallen in de vorm van een halve cirkel. Beide wallen zijn van elkaar gescheiden door een gracht met een breedte die varieert van 1,5 tot 3 meter. De binnenste wal, nu nog ongeveer 4 meter hoog, omsluit een binnenterrein van ca. 240 bij 115 meter. De zuidelijke, open, zijde van het complex is gericht naar het Rijndal. Op basis van archeologisch onderzoek, uitgevoerd in 2001, kan de volgende fasering van de walburg worden opgesteld.De eerste fase van dit complex bestond uit een halfronde gracht, op de plaats van de huidige binnenste wal. Deze gracht werd vermoedelijk al snel weer gevuld, waarna men op de plaats van de gracht een wal heeft opgeworpen. Dit is de huidige binnenste wal. Zowel aan de binnenzijde als aan de buitenzijde van deze wal werden twee grachten uitgegraven, in beide gevallen van elkaar gescheiden door een lage wal. Het dichtgooien van de eerste gracht, het opwerpen van de wal en het uitgraven van de twee binnenste grachten kan, op basis van archeologisch onderzoek, worden gedateerd in de periode 650-710 na Christus. Er wordt wel verondersteld dat deze fase van de walburg is aangelegd door de Friese Radboud (overleden in 719) als grensvesting (Van Doesburg 2008, 42).In de periode 1030-1220 heeft men de wal opgehoogd. Ook het binnenterrein werd toen opgehoogd, waarna op ditzelfde binnenterrein twee nieuwe grachten werden uitgegraven. Vervolgens werden ook de twee buitengrachten opnieuw uitgegraven, minder breed dan hun voorgangers. Op het binnenterrein, dat in 1823 als bouwland in gebruik was, is tot op heden nog geen archeologisch onderzoek verricht, zodat nog steeds onduidelijk is of zich ooit gebouwen voor bewoning op het binnenterrein hebben bevonden. Schaarse vondsten lijken te wijzen op incidenteel gebruik van het terrein in de prehistorie en de Middeleeuwen. Volgens Janssen moet de Heimenberg, net als de Duno en de Hunenborg, mogelijk worden gezien als een militaire sterkte, die geen permanente bewoning kende en enkel in tijden van gevaar bezet werd gehouden en dan diende als een soort vluchtburcht. Alleen voor de Hunenborg staat dit echter vast (Janssen e.a. 1996, 27). Jan van Doesburg meent dat bij het gebruik van de walburg moet worden gedacht aan een locatie die voor speciale gelegenheden, zoals feesten, is gebruikt (Van Doesburg 2008, 42).

Afbeeldingen
- A. van Borssum, De Koningstafel op de Heimenberg, ca. 1660, New York, Metropolitan Museum of Art, ( Schoemaker 2007, nr. 178).- Cornelis Pronk, De Koningstafel , ca. 1730 Den Haag, Koninklijke Verzamelingen (Schoemaker 2007, 180). - J. de Beijer, Eerste gezicht vanaf de Koningstafel, 1745, Rhenen, Museum Het Rondeel, (Schoemaker 2007, nr. 184.)- J. de Beijer, Derde gezicht vanaf de Koningstafel, 1745, Den Haag, Koninklijke Verzamelingen (Schoemaker 2007, nr. 183.)- J. de Beijer, Vijfde gezicht vanaf de Koningstafel, 1745, Den Haag, Koninklijke Verzamelingen (Schoemaker 2007, nr. 182.)- George, 2e Luit, Plattegrond van de walburg van de Heimenberg 1834 (Van Doesburg 2008, 38).- Profiel van een dwarsdoorsnede van de wal van de Heimenberg (Van Doesburg 2008, 42).- Kadastrale minuut, 1819, Gemeente Rhenen, Sectie E, Blad 01, nr. 64-65. (http://watwaswaar.nl/#Zc-S8-6-ed-1v-1-3dJY-1tEe---MB, geraadpleegd op 09-03-2010)- Google Earth foto, 2010, Locatie Heimenberg. (NKS digitale documentatie)

Literatuur
- Dockum, S. van, 'De Heimenberg: een omvangrijk aardwerk op de rand van de stuwwal', in: S. van Dockum en A. Haytsma (eds.), 1997, Gids archeologische monumenten in Nederland, Abcoude en Amersfoort, 26-27.- Doesburg, J. van, G. Mauro, T. Spek en H. Peeters, Het mysterie van de Heimenberg. Waardestellend archeologisch onderzoek naar een aardwerk op de Grebbeberg bij Rhenen. Met een bijdrage van O. Brinkkemperen W. Groenman-van Waateringe, Amersfoort. RCE-rapport [in voorbereiding].- Doesburg, J. van, 2008, 'Het geheim van de Heimenberg ontsluiderd?', in: L. Bultje-van Dillen, H. Deys, T. Maas e.a., 2008, Geschiedenis van Rhenen, Utrecht, 36-46.- Ewijk, T. van, 1994, 'Herstelplan historische Ringwalburcht op de Grebbeberg. Mysterieuze sfeer en grandioos uitzicht maken de Koningstafel tot een van de mooiste plekken van ons land', in: Mijn Landschap 20 (1994), nr. 2, 4-10. - Groningen, C.L. van, 2000, De Utrechtse Heuvelrug deel 2. De Stichtse Lustwarande: Dorpen en landelijk gebied, Zeist en Zwolle, 18.- Heidinga, H.A., 'From Kootwijk to Rhenen: in search of the elite in the Central Netherlands in the Early Middle Ages', in: J.C. Besteman, J.M. Bos en H.A. Heidinga (eds.), 1990, Medieval Archaeology in the Netherlands. Studies presented to H.H. van Regteren Altena, Assen en Maastricht, 9-40- Holwerda, J.H., 1920, 'Saksische burchten in Nederland', in: Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, 1, 41-61. - Janssen, H.L., 1996, 'Tussen woning en versterking. Het kasteel in de Middeleeuwen', in: H.L. Janssen, B. Olde Meierink en J.M.M. Kylstra-Wielinga, 1000 jaar kastelen in Nederland. Functie en vorm door de eeuwen heen, Utrecht, 25-27.- Janssen, L.J.F., 1840, 'Oudheidkundige ontdekking op den Heimenberg bij Reenen', Bijdragen voor vaderlandse geschiedenis en oudheidkunde nr. 2, 215-218.- Schoemaker, L.M., m.m.v. H.P. Deys, 2007, Tegen de helling van de Heuvelrug. Rhenen in oude tekeningen 1600-1900, Utrecht. - Smulders, H., 2001, 'Het project Ringwalburcht op de Heimenberg', in: Oud Rhenen 21(2002) nr. 2, 51-62.- Stöver, J, 2005, Rhenen: een heilige, een burg en een stekelvarken, Amersfoort.

Documentatie
Universiteitsbibliotheek Leiden, Coll. L.F Janssen

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N (Bestemmingsplan Landelijk Gebied wordt in 2010 vastgesteld.)
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: W. Landewé
Beschrijving gemaakt: 16-6-2009

Bouwhistorisch onderzoek RCE
-

Archeologisch onderzoek RCE
Digitale opmeting van het terrein in 1992.Archeologisch onderzoek in 2001 (verkennend booronderzoek en het graven van twee proefsleuven, waarbij middeleeuwse scherven en een vuurstenen dolk werd aangetroffen uit de vroege Bronstijd).Op 15 maart 2004 is het object bezocht in het kader van de AMR.

Overig onderzoek
Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Coll. L.J.F. Janssen. Archeologische Werkgemeenschap Nederland, Gedetailleerde hoogtemeting 1971.

Geomorfologische codering
stuwwal

Bodemkundige codering
zand