Object
Vogelpoel

Locatie
Adres: Wijkersloot 7-7a.
Wijk bij Duurstede
Gemeente Wijk bij Duurstede
Provincie Utrecht

Aan de Wijkersloot ten westen van Wijk bij Duurstede is een forse omgrachte boerderij gelegen, die de naam Vogelpoel draagt. De boerderij met woongedeelte met toren is een voortzetting van of ligt op de plaats waar ook het middeleeuwse huis Vogelpoel heeft gestaan.

Typologie

Bij gebrek aan archeologisch en bouwhistorisch onderzoek kan niet vastgesteld worden hoe het middeleeuwse Vogelpoel eruit heeft gezien. Gezien de omgrachting, die al in de veertiende eeuw wordt genoemd, gaat het hier om een versterkt adellijk huis of een omgrachte boerderij. Het woongedeelte van de huidige boerderij Vogelpoel heeft een 19de eeuwse verschijningsvorm maar heeft een oudere kern, waaronder een grote overkluisde kelder en een 17de eeuwse toren. Dit komt overeen met de plattegrondvorm op de tiendkaart uit 1667.

Etymologie
De naam van de boerderij is waarschijnlijk ontleend aan de veldnaam Vogelpoel, die al in het begin van de 14de eeuw wordt genoemd. Het element -poel was in eerste instantie de verwijzing naar een waterpoel gelegen in de komgronden tussen de Houtense stroomrug en die van de Kromme Rijn.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 05-11-2009

Van de boerderij is het gepleisterde woongedeelte met toren ouder dan men op basis van de verschijningsvorm zou verwachten. De toren dateert tenminste uit de 17de eeuw. Het geheel ligt op een omgracht terrein.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:  (?)

Het huis Vogelpoel is ofwel volledig verdwenen ofwel nog ten dele in de bestaande boerderij aanwezig. De in de 14de eeuw genoemde omgrachting is nog wel aanwezig. Op de plaats van het adellijke huis staat tegenwoordig een boerderij met een langgerekt voorhuis, dat in 1667 ook al aanwezig was en nu een 19de eeuwse verschijnsvorm heeft. Het oudste gedeelte van dit gebouw stamt tenminste uit de 17de eeuw maar in het gepleisterde muurwerk zouden oudere delen kunnen zijn opgenomen waarover een kelder met kruisgewelven.

Afmetingen
De afmetingen van het middeleeuwse huis Vogelpoel zijn niet bekend, maar het terrein inclusief de nog bestaande vierkante omgrachting met afgeronde hoeken is ongeveer 100 x 100 meter groot.

Fysisch-geografische situering
#: Zoals vermeld in Archis: geomorfologie - Rivieroeverwal, geologie - Kalkloze poldervaaggronden; zware zavel en lichte klei, profielverloop 5.

Oudste vermelding
Datum: ca. 1380.
Bron: HUA, Bisschoppen van Utrecht, 109-b fol. 31 en fol. 17 (Kort 2001, 188).

"tgoet Vogelpoel in het kerspel Wijk, groot 18 morgen, met huis, hofstede, gracht, timmering.(Kort 2001, 188) "

De oudste vermelding is te vinden in het leenboek van Willem van Gaasbeek en dateert uit ca. 1380 en luidt: tgoet Vogelpoel in het kerspel Wijk, groot 18 morgen, met huis, hofstede, gracht, timmering (HUA, BA 109-b.fol. 109) De naam Vogelpoel komt als veldnaam voor het eerst voor in 1304. (Dekker 1983, 205).

Bezitsgeschiedenis
Volgens Dekker (Dekker 1983, 209) was de hofstede Vogelpoel, gelegen aan het begin van de Weegmaat aan de Wijkersloot, al in de 14de eeuw veruit de belangrijkste hofstede in het Wijkerbroek. Deze hofstede was versterkt en omgracht, en was een leen van de heer van Abcoude, heer van Wijk. De oudste vermelding, kort na 1380 betreft een belening aan Jan van Rijnestein (Kort 2001, 188). Ook de voorgaande leenman Dirk Borre van Amerongen wordt genoemd. In 1407 werd het goed door Willem van Abcoude in leen gegeven aan Jan van Limbeek, bastaardzoon van Gijsbert van Gaasbeek en Abcoude. In 1466 kwam het aan Anna, de weduwe van Gijsbert Gruter. Via vererving kwam het in 1532 aan Anton van Zuilen van Nijeveld. De van Zuylens van Nijeveld bezaten het tot 1580. De nieuwe eigenaar was Christiaan Cornelisz. wiens zoon zich Van Vogelpoel noemde. In 1616 werd eigenaar van Vogelpoel Fredrik Pythan, gouverneur van Juelich (D) en 's Gravensweerd. Door vererving kwam het in handen van de familie Van Alendorp (1646), en vervolgens in die van Geertruid van Byler (1662), Van Rinckenraet (1680), Van Ingen (1754). In 1798 werd het gekocht door de pachter Johannes van der Weijde. In 1821 vererfde het aan zijn stiefzoon Gerrit van Bemmel. De familie Van Bemmel is sinds die tijd eigenaar.

Historische betekenis
Waarschijnlijk een versterkt edelmanhuis met een sterk agrarische component. De site is omgeven door een 14de eeuwse omgrachting.

Bouwgeschiedenis
Op een tiendkaart uit 1667 is Vogelpoel afgebeeld als een gebouw met een L-vormige plattegrond binnen een omgrachting, die al aan het eind van de 14de eeuw aanwezig was. De omgrachting wordt al in de oudste belening ca. 1380 genoemd. Uit het feit dat in de tekst behalve het huis, hofstede en gracht ook een 'timmeringe' wordt genoemd, zou kunnen worden afgeleid dat aan de boerderij een bouwvolume met een niet-agrarische, meer representatieve functie is toegevoegd. Bij de verpachting in 1675 werd het omschreven als 'het huys genaempt De Vogelpoel gelegen bij Wijck te Duurstee ende de landeryen daer onder behorende,... uytgesondert het voorhuijs, het groote salet tersijde het voorhuijs, de kamer boven de keldercamer, de twee camertjens van het toorntje.' Het werd toen gebruikt als buitenverblijf annex boerderij. Ook wordt de gracht in 1675 genoemd die al visvijver werd gebruikt. In 1751 brandde het bedrijfsgedeelte af. Van de zuidoostvleugel dateert de toren uit de 17de eeuw, maar andere delen, waaronder de overkluisde kelder, kunnen uit de 16de eeuw of eerder dateren. Het bedrijfsgedeelte werd gebouwd rond 1903, nadat in 1902 een groot gedeelte van de boerderij was afgebrand.

Afbeeldingen
Caarte van de Heeren van Oude Munsterstienden gelegen in 't Gerecht van Wyk, D.V.Groenouw,1667 HUA, Oudmunster inv. 727 De Vogelpoel [Gevels, plattegrond en doorsneden] van boerderij 'De Vogelpoel', opgemeten en getekend door P.Th.L. van Wijk, SHBO nr. 402. (Gaasbeek e.a. 1991, 272).Kadastrale minuut, 1828, gemeente Wijk bij Duurstede, sectie D blad 1, nr 47-52 (http://watwaswaar.nl/#XI-SO-6-ed-1v-1-3MCO-1v9M---2hs, geraadpleegd op 25-03-2010).

Bronnen
Kort, J.C.,2001, Repertorium op de lenen van Gaasbeek, Houten-Hilversum, p. 188-189.

Literatuur
Dekker, C., 1983, Het Kromme-Rijngebied in de Middeleeuwen. Een institutioneel-geografische studie. Stichtse Historische Reeks 9. Zutphen. Gaasbeek, F., M. Kooiman, en B. Olde Meierink, 1991, Wijk bij Duurstede, geschiedenis en architectuur. Monumenten-inventarisatie Provincie Utrecht 6. Zeist, 270-273.Siepman van den Berg, A., 1995, 'Vogelpoel', in: B. Olde Meierink e.a. (red.), Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 555.Woudenberg, G.van, 2009, Tien hofsteden in de vrijheid van Wijk: veranderingen in eigendom en gebruik van ca. 1500 tot 1850, Het Kromme-Rijngebied, 43, nr.1 , 1-25.

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: N.v.t.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: Buitengebied
Bestemming:  (agrarisch gebied )

Auteur en datum
Auteur: M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: 23-01-2007

Overig onderzoek
Stichting Historisch Boerderij Onderzoek (SHBO) Arnhem, Opmeting nr. 402, P.L. van Wijk, Wijk bij Duurstede (Gaasbeek e.a. 1991).

Geomorfologische codering
3K25, Rivieroeverwal

Bodemkundige codering
Rn95A, Kalkloze poldervaaggronden; zware zavel en lichte klei, profielverloop 5.