Object
Waardenburg

Locatie
Adres: Waalbandijk 13, 4148 AN (A.A. Taboada)
Waardenburg
Gemeente Neerijnen
Provincie Gelderland

Kasteel Waardenburg is gelegen aan de oostzijde van het dorp Waardenburg op de noordelijke oeverwal (de rechteroever) van de rivier de Waal.

Typologie
 (met (houten) toren?)
 (later)
De in de bronnen genoemde houten toren op de motte is nog niet aangetoond.

Etymologie
Waardenburg - in de 13de eeuw Werdenberghe- betekent: een versterking gelegen op een (vermoedelijk kunstmatige) verhoging (=berg) aan of nabij een rivier (waard of wert). Het dorp Waardenburg is genoemd naar het kasteel (maar pas in de 19de eeuw). Daarvoor heette het Hiern (de curtis Hero?).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: april 1999

De hoofdburcht is nog grotendeels omgracht en met de vaste wal verbonden door middel van een dam naar het zuiden die overigens niet op de plaats van de oorspronkelijke brug ligt. Het huidige kasteel is het resultaat van vele verbouwingen, de laatste in 1896, en bestaat uit 3 vleugels om een binnenplein, hetgeen een hoefijzervormig complex oplevert met in de noordoosthoek een traptoren die een geheel vormt met een vierkante woontoren aan de oostzijde. De voorburcht, die ten westen van de hoofdburcht lag, is geheel verdwenen. Huidig gebruik: volkstuinen.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Van het oorspronkelijke midddeleeuwse kasteel resteren de buitenmuren van het noordelijk gedeelte met nog éen der halfronde torens, alsmede een groot deel van de 14de-eeuwse (NO-) woontoren met aangebouwde traptoren.

Afmetingen
De hoofdburcht was oorspronkelijk een enigszins onregelmatige veelhoek met een diameter van ca. 40 m (benadering met omschreven cikel); Poorttoren, ronde torens en woontorens sprongen daar nog enkele meters buiten uit. (max. afm. in O-W richting 47 m.)De hoofdburcht was aan de westzijde door een brug verbonden met een meer rechthoekige voorburcht, die nu geheel verdwenen is; bovengenoemde afmetingen zijn gebaseerd op een reconstructie m.b.v. een tekening van J. van de Velde (1616).

Oudste vermelding
Datum: 1265, 5 augustus / 1283
Bron: Sloet, Bondam

"'Otto, greve van Gelren heft ... hem (=Rodolf de Cock, ritter) georloft te tymmeren op ten bergh tot Hier dat nu Weerdenbergh heit' (1265)"

Strikt genomen: in 1265 geeft men alleen toestemming tot de bouw, niet zeker is dat er ook meteen gebouwd werd. Dus de eerste feitelijke vermelding is in 1283: 'dese heer Rodolph, ridder heren Roloffs voirs. Heren tot Werdenbergh, anno MCCLXXIII maecten tot Werdenbergh den sael ende den ronden toern'.

Bezitsgeschiedenis
De eerste Heer van Waardenburg was Rudoph I de Cock (1280?), in rechte lijn afstammend van graaf Gerard II van Gelre, zijn vader was Reinoud de Chatillon (van Poll en Gerdes Oosterbeek dachten daar anders over, zie lit.)Zijn zoon Rudoph II (1315) volgde hem op en bouwde zeker aan het kasteel. (1283)Evenals zijn kleinzoon Johan (1355). Gerrit II (1401) was de laatste heer van Waardenburg uit het geslacht de Cock. Zijn dochter trouwde met Willem van Broeckhuijsen, waardoor Waardenburg overging op het geslacht Broeckhuijsen. dit duurde tot 1491, waarna het kwam aan het geslacht van Arckel (Otto van Arckel, heer van Heukelom). In 1601 kwam de heerlijkheid door huwelijk in handen van Brabant (Thomas van Thienes, heer van Castres en Rumbeke) die het kasteel in 1618 verkocht aan Johan Vijgh, gouverneur van Tiel. Daarna was het nog enige tijd in handen van het geslacht Van Bronckhorst, dat de heerlijkheid in 1700 verkocht aan Cornelis Aylva (Friese adel. Erfgename Anna van Aylva trouwde omstreeks 1800 met baron Frederick van Pallandt, heer van Keppel etc., waarmee het kasteel in handen kwam van de Van Pallandts. dit duurde tot 1971 met het overlijden van Julie Elise barones van Pallandt. Haar erfgenaam, Jhr. van Vredenburch schonk (wanneer is onbekend) het deels gerestaureerde, deels vervallen complex aan de Stichting Vrienden der Geldersche kastelen. Momenteel wordt een grootscheepse restauratie voorbereid die het kasteel geschikt moet maken voor bewoning met mogelijk daarnaast een publieke functie (de woontoren met de weergang en de Faustkamer) (of bij bouwgesch of huidige toest.?).

Historische betekenis
Gebouw: volgens (architectonisch) concept gebouwde polygonale (8 hoekige ringmuur) burcht - met in de kern een oudere, afgegraven motte - een zaalbouw (XIII) en later een woontoren (XIV).Heren: Rudolf, de 2e heer van Waardenburg was bv. in 1301 ministerialis van de aartsbisschop van Keulen, terwijl later Heren van Waardenburg in hoog aanzien stonden bij de graven, later hertogen, van Gelre.

Bouwgeschiedenis
In of na 1265 zal Rudolf de Cock een houten toren hebben ;'getimmerd' op een (kunstmatige) verhoging (zeer waarschijnlijk een motte). Zijn zoon Rudolf bouwde vervolgens omstreeks 1280 een 8-hoekige ringmuur met een poorttoren en -doorgang aan de westzijde. In 1283 kwam aan de zuidzijde aan zaalbouw tot stand met (vermoedelijk) een daarop aansluitende ronde toren (de zuidelijk in de ringmuur?). In 1355 werd waarschijnlijk gelijktijdig met of kort na de verhoging van de ringmuur een vierkante woontoren opgetrokken (door Johan I). Dit zal m.i. niet de huidige, nog bestaande woontoren zijn geweest, maar zijn voorganger, meer in de zuidoosten gelegen. Mogelijk omstreeks 1380 zal dan de huidige vierkante toren zijn gebouwd onder bewind van Gerrit II (die in 1379 met Waardenburg werd beleend). Waarom de eerste woontoren zo spoedig alweer verdween, blijf vooralsnog onduidelijk. (verzakking?; verwoesting niet bekend!) Het is echter weinig waarschijnlijk dat beide torens gelijktijding zouden hebben gefunctioneerd. De 15de eeuw geeft geen grote veranderingen, wel werd aan de zuidzijde een merkwaardige veelhoekige toren half over de (deels gesloopte?) ringmuur gebouwd, met een aansluitende muur naar de zuidwesthoek van de woontoren. Tegen het einde van de 15de of in het begin van de 16de eeuw werd er gebouwd tegen de noordelijke weermuur, aansluitend aan de woontoren en vervolgens zal omstreeks 1550 de westelijke helft van de huidige oostvleugel opgetrokken zijn (renaissance-details).In 1581 werden de gehele zuid- en westzijde van de hoofdburcht verwoest. In ruïneuze vorm bleef deze bestaan tot het einde van de 17de eeuw. De noordzijde werd wel hersteld en voor bewoning geschikt gemaakt. Er bleef daarna een hoefijzervormig complex over met uiteindelijk een naar het zuiden open binnenplein. In 1627 vond nog een uitgebreid herstel plaats (Johan Vijgh) waarvan bouwrekeningen gewag maken. Gedurende de 18de eeuw werd er gebouwd aan de westvleugel en verbouwd (vensters) in de noord- en oostvleugel.In 1830 kreeg de westvleugel een nieuw trappenhuis en werden vrijwel alle vensters gewijzigd. Tenslotte werden in 1896 de oostvleugel verbreed (door Van Pallandt) en van een rond torentje voorzien, tevens werd bij die gelegenheid het inwendige van de woontoren geheel uitgebroken en opnieuw ingericht. In 1962 is een gedeeltelijke restauratie uitgevoerd (daken, gevels), de oostvleugel werd bewoonbaar gemaakt (Van Goelst Meijer) en de rest bleef leeg tot heden. Momenteel (1999) wordt een grootscheepse restauratie voorbereid die het kasteel geschikt moet maken voor bewoning met mogelijk daarnaast een publieke functie(de woontoren met de weergang en de Faustkamer).

Afbeeldingen
Van het kasteel zijn ca. 40 afbeeldingen bekend. De belangrijkste zijn:Vanuit het zuidwesten:Jan II van der Velde (1593-1641), 1616, ets.Roeland Saverij (1567-1639), gewassen pentekening.Vanuit het zuiden: Anoniem (Roelant Roghman?), 1647, gewassen krijttekening. Frans van Knibbergen? XVII, schilderij. Vanuit het zuidoosten:Abraham de Haen?, 1728, gewassen pentekening.Anoniem, XVIII, bruine pentekening.Vanuit het noorden (19de eeuw)Philip Willem Schonck, 1805, gewassen pentekening.Gerrit Lamberts (1776-1850) 1836, krijt.F.N.M. Eyck van Zuylichem, 1836, gewassen sepiatekening.J. F. Christ (1790-1845), gewassen pentekening.

Literatuur
Selectie uit de literatuur: - J. Gerdes Oosterbeek, 1874, 'De heerlijkheid Weerdenburg, leen ten Zutfenschen regte' in: Geldersche Volksalmanak, jrg. 40, Arhem. - Goelst Meijer, A.F. van, 1972, Kasteel de Waardenburg. Nederlandse kastelen deel 12. - Gulick, F.W. van, (1960), Nederlandse kastelen en landhuizen, s.a.. - Haagen, J., et al., 2009, Kasteel Waardenburg. Weerbaar en veelzijdig, Zwolle [nog niet verwerkt]. - Hooft, B.H. van 't, 1930, Doctor Faust in Gelderland. Gelre, bijdragen en mededelingen, deel XXXIII. - Kalkwiek, K.A., 1976, De hertog en zijn burchten. Zaltbommel. - Kransberg, D., en H. Mils, 1979, Kastelengids van Nederland, Haarlem. - Loosjes, A., 1920, Het kasteel Waardenburg. Amsterdam.Poll, Mr. W. van de, 1853, Het kasteel Waardenburg. Tiel. - Schilfgaarde, A.P. van, 1980, Het archief van de huizen Waardenburg en Neerijnen. Arnhem. - Spaen, W.A. van, 1975, Inleiding tot de historie van Gelderland. Deel 3. - Vermeulen, A.J., 1946, Monumenten van geschiedenis en kunst: Tielerwaard. Den Haag. - Werner, H.M., 1906/1910, Geldersche kasteelen. Deel I en II, Zutphen/Arnhem.

Documentatie
Afstudeerverslag G. Berends. Afstudeerverslag D.B.M. Hermans.

Coördinaten
Coordinaten: , 
Kaartblad: 39 W , x: 146.692, y: 427.034, precisie 3

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:  (was)

Auteur en datum
Auteur: T.C. Bauer
Beschrijving gemaakt: juni 2000

Bouwhistorisch onderzoek RCE
1962

Archeologisch onderzoek RCE
1962

Overig onderzoek
TU Delft 1993

Bodemkundige codering
I 7 K (geol. kaart, blad 39, Rhenen)