Almelo

VOLLEDIG [?]

Object
Almelo

Locatie
Adres: Gravenallee 1-5, 7607 AG Almelo
Almelo
Gemeente Almelo
Provincie Overijssel

Het huidige huis Almelo ligt ten oosten van de stad Almelo, tegen de voormalige stadsgracht aan.

Typologie

De typologie van het middeleeuwse huis Almelo is onbekend.

Etymologie
Het huis is genoemd naar de plaats waar het gelegen is.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 19-10-2000

Het huidige huis stamt uit de 17e eeuw. Het huidige interieur dankt zijn aanzien voornamelijk aan verbouwingen in 1883-1885.

Oudste vermelding
Datum: 1297, 06/06
Bron: RAO, Huisarchief Almelo, inv.nr. 5 (Bordewijk en De Raat 1993, Deel 1, nr. 9).

"Castrum nostrum in Almelo cum vasallis a nobis infeudatis et cum omnibus redditibus et proventibus quibuscumque ad dictum castrum pertinentibus."

Egbert, ridder en heer van Almelo, vermaakt op 6 juni 1297 aan zijn oudste zoons Arnoldus en Henricus 'Castrum nostrum in Almelo cum vasallis a nobis infeudatis et cum omnibus redditibus et proventibus quibuscumque ad dictum castrum pertinentibus' (RAO, huisarchief Almelo, inv. nr.5 en Bordewijk en de Raat 1993, Deel 1, nr. 9). Egbert van Almelo vermaakt dus aan zijn zoons 'ons kasteel in Almelo met de door ons beleende vazallen en alle renten en opbrengsten die op het genoemde kasteel betrekking hebben'.

Bezitsgeschiedenis
De eerste keer dan de naam Van Almelo voorkomt is in 1157, als er een Everard van Almelo in de bronnen genoemd wordt. In 1236 is er sprake van een Hendrik van Almelo, ridder en ministeriaal van de bisschop, die voor de bewoners van Almelo een kapel laat bouwen. Het kasteel zelf wordt echter pas genoemd als het in het bezit is van één van zijn afstammelingen: Egbert van Almelo, die in 1297 in zijn testament zijn oudste zonen Arnold en Hendrik tot erfgenamen van het kasteel aanwijst. Het huis is dan kennelijk nog allodiaal bezit. In 1360 laat Arnold (IV) van Almelo het kasteel na aan zijn erfdochter Beatrix, die huwt met de Gelderse edelman Evert van Heeckeren van der Eze. In 1363 sluit Evert van Heeckeren vrede met de bisschop van Utrecht, nadat hij door deze laatste overwonnen is. Almelo werd daarop een open huis. De bisschop beleende in 1380 Beatrix van Almelo met de 'vriheit' van het heerschap Almelo. De voorrechten die hieraan verbonden waren, gaven de bezitters van het goed het recht allerlei privileges aan de bewoners van de heerlijkheid te verlenen. In 1453 raakte de toenmalige eigenaar, Johan van Heeckeren genaamd, van Almelo in financiële problemen. In 1457 was hij genoodzaakt de heerlijkheid in pand te geven aan zijn neef Sweder van Heeckeren genaamd van Rechteren. Toen Johan stierf in 1461, werd Sweder de eigenaar van Almelo. De havezate Almelo bleef wisselen van bezitter tussen de riddermatige leden van de familie Van Rechteren totdat Hendrik van Rechteren in 1561 wegens schulden gedwongen was het huis en de heerlijkheid te verkopen aan zijn zwager Herman van Westerholt. Toen Hendrik van Rechteren in 1567 stierf, bleef het huis in de familie Van Westerholt en wel bij zijn weduwe Agnes van Westerholt die in 1575 hertrouwde met Rutger Torck. De Van Rechterens probeerden het bezit van Almelo door de Van Westerholts juridisch aan te vechten. Tussen 1585 en 1607 was het huis bezet door Spanjaarden, maar het bleef eigendom van de Van Westerholts. In 1616 stierf Agnes van Westerholt kinderloos, waarna er een proces over de rechten op Almelo volgde. Johan van Rechteren tot Rechteren won en vestigde zich in 1628 definitief op het huis. Het echtpaar Zeger van Rechteren en Margaretha Torck dat Almelo erfde, liet het oude huis slopen en het nieuwe, nu nog grotendeels aanwezige huis bouwen. In 1652 was het al bewoonbaar, dus zal het oude huis in de jaren daarvoor zijn vervangen. Het huis bleef in de familie Van Rechteren ondanks bezettingen en plunderingen van de Munsterse en Keulse troepen tussen 1665 en 1672. Adolf Hendrik van Rechteren liet vastleggen dat het huis en de heerlijkheid voor altijd in de handen van een Van Rechteren moesten zijn in de toekomst. Het huis wordt nu bewoond door mr. Adolph Frederik Lodewijk graaf van Rechteren Limpurg en zijn gezin.

Historische betekenis
Almelo was vanaf 1353 een open huis van de bisschop van Utrecht.

Bouwgeschiedenis
In 1297 wordt het kasteel voor het eerst genoemd, in het testament van Egbert van Almelo. Zowel in dit testament uit 1297 als in een bron uit 1299 wordt Almelo als 'castrum' vermeld. Al in 1236 was er echter nog sprake van een 'villa Almelo'. Daarbij ging het om het dorp Almelo. In 1363 werd Almelo een open huis voor de bisschop van Utrecht. Er is niet veel bekend over de typologie of verbouwingen van het kasteel, totdat het werd afgebroken vlak voor 1652. Wel laat een kaart van Jacob van Deventer uit 1560 zien, dat er sprake was van een rechthoekige of vierkante hoofdburcht met een poort op een van de hoeken gelegen. Het laat een groot rechthoekig terrein zien met onregelmatige bebouwing en een ingang op de hoek. Het is een omgracht U-vormig gebouw op het noordoosten rond een naar het voorplein geopende binnenplaats. De voor- en de pleingevels van dit gebouw zijn voorzien van van zandstenen banden. De frontgevel die meer naar achteren in de 'U' ligt, heeft kolossale Ionische pilasters en een gebroken fronton. De vorm van de voorburcht is niet duidelijk, al valt er wel een toegangsweg naar het stadje Almelo te onderscheiden. Het echtpaar Zeger van Rechteren en Margaretha Torck, dat trouwde in 1652, liet volgens Gevers en Mensema (Gevers en Mensema 1995, 70) het oude huis slopen en een nieuwe bouwen dat reeds in 1652 bewoonbaar was. De redactie van het Kastelenlexicon twijfelt aan deze hypothese. Vermoedt wordt nu dat het oude huis nog gedeeltelijk aanwezig is in het huidige huis. Om hierover werkelijk uitsluitsel te kunnen geven is echter nader onderzoek op locatie nodig. Dit huidige, U-vormige huis werd getuige jaartalankers verbouwd in 1778 en 1883. Aan weerszijden van het omgrachte voorplein staan langgerekte bouwhuizen met schilddaken uit respectievelijk 1670 en 1695, maar die zijn in 1908 en 1930 vrijwel geheel nieuw opgetrokken. De zandstenen hekpijlers van het toegangshek dateren uit de vroege 18e eeuw. Het geometrische lanenstelsel om het huis zal in opzet uit de 17e eeuw dateren, maar het park hierbinnen werd omstreeks 1820 in de landschapstijl aangelegd. In het 18e eeuwse park staat verder nog een oranjerie (ca. 1824). De Gravenallee kwam omstreeks 1700 tot stand. Aan de Gravenallee staan verder nog het voormalige tolhuis annex herberg 't Jagertje (ca. 1850), het rentmeestershuis (ca. 1870), het jachthuis (ca. 1880) en de kasteelboerderij (1939). Het huidige interieur dankt zijn uiterlijk voornamelijk aan verbouwingen tussen 1883 en 1885 door de Deventer architect Gerrit ter Riele.

Bescherming gebouw
Status: (529403-529414)

Monumentnummer: 529403-529414
529403 - Complexnummer529404 - Historische Parkaanleg529405 - Landhuis529406 - Bouwhuis529407 - Orangerie529408 - Brug529409 - Toegangshek529410 - Zonnewijzer529411 - Grafmonument529412 - Tolhuis529413 - rentmeesterswoning529414 - Dienstwoning

Monumentnummer: 529403
ODB Beschrijving (monumentenregister.cultureelerfgoed.nl): ComplexgegevensComplexnummer : 529403Complexnaam : AlmeloStatus : BeschermdAanwijzingsbesluit : 13-04-2006Inschrijving register : 26-06-2006Kadaster deel/nr : 50085/80ComplexomschrijvingOmschrijving van het complex In structuur en deels in detail goed bewaard gebleven HISTORISCHE BUITENPLAATS ALMELO, bestaande uit een HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), noordelijke of rechter BOUWHUIS (3A), zuidelijke of linker BOUWHUIS (3B), ORANJERIE (4), BRUGGEN (5A en 5B), TOEGANGSHEK (6), ZONNEWIJZER (7), GRAFMONUMENT EN GRAFZERK (8), TOLHUIS (9), RENTMEESTERSWONING (10), JACHTOPZIENERSWONING (11A), BAKHUISJE (11B), BOERDERIJ (12), DIENSTWONINGEN (13). Almelo als huis wordt in 1236 voor het eerst vermeld in relatie met een kapel die Hendrik van Almelo ten behoeve van de inwoners van Almelo in dat jaar met toestemming van de bisschop van Utrecht laat bouwen. Een vermelding van een persoon met de naam 'Van Almelo' dateert al van 1157. Tot ongeveer 1460 blijft de heerlijkheid in het bezit van de familie Van Almelo. Na het overlijden van Johan van Almelo komt de heerlijkheid in handen van zijn verwant Sweder van Voorst en Keppel. Deze staat huis en heerlijkheid Almelo af aan zijn broer Otto van Hekeren genaamd van Rechteren, die eveneens het kasteel Rechteren bij Dalfsen bezat. De familie Van Rechteren Limpurg is nog steeds eigenaar van Almelo. Het hoofdgebouw en het voorplein met de bouwhuizen liggen elk in een gracht en zijn onderling en met de vaste wal verbonden door gemetselde boogbruggen. Het huis ligt met de achterzijde naar de stad gericht. Het heeft veel schade ondervonden gedurende de Gelderse Oorlogen (tot 1543) en daarna tijdens de Spaanse bezetting van Almelo. Pas tijdens Zeger van Rechteren (1623-1674), braken er gunstiger tijden aan voor het bezit. Hij liet ter plaatse van het oude huis een nieuw huis met lusthof bouwen dat in 1652 bewoonbaar was. Het complex zag er als volgt uit: een toegangspoort met poorthuis, een nieuwe stal voor twaalf paarden en een woongedeelte, een oude stal voor tien paarden, een nieuw bouwhuis van zes gebinten lang, een huis met turfschuur voor de richter van Almelo en een nieuw aangelegd hof met stenen lusthuis op haakvormige plattegrond. Hoewel een architect niet bekend is, wordt het ontwerp toegeschreven aan (de omgeving van) Philips Vingboons. Ter herinnering aan de bouwactiviteiten getuigt een op het huis bewaard gedenkbord uit 1662. Lang heeft deze situatie niet bestaan, want in 1665-1666 werd Almelo door de Munsterse troepen ingenomen. Zij braken de gebouwen op de voorburcht af; in het huis zelf werden de interieurs vrijwel geheel gesloopt en muren, vloeren en daken uitgebroken. Na de bezetting werd het huis in 1669 provisorisch hersteld. Een bouwhuis werd in 1670 herbouwd (jaartalsteen in de voorgevel). Adolf Hendrik van Rechteren (1656-1731) werd in 1674 heer van Almelo en voegde veel toe aan de luister van het goed. Hij breidde het bezit aanzienlijk uit, liet een geometrische tuin voor het huis aanleggen, de Gravenallee, een koeweide, lustbos en een sterrenbos. In 1695 werd het tweede bouwhuis gerealiseerd. Over bouwactiviteiten in de 18de eeuw is weinig bekend. Op de rechtervleugel van het huis staan jaartalankers met '1778'. Het lijkt of de gevel in dat jaar vernieuwd is. In 1824 werd het huis, na een aantal jaren verhuurd te zijn, weer door een Van Rechteren, Adolf Frederik Lodewijk (1793-1851), bewoond met zijn gezin. Het was in de jaren daarvoor wat gemoderniseerd en de tuinen rondom waren veranderd in landschappelijke stijl naar het bewaard gebleven ontwerp van de Zwolse tuinarchitect Georg Anton Blum (1765-1827). Waterpartijen met een golvend beloop werden aangelegd, omzoomd door gazons met boomgroepen. Het padenbeloop is gebogen of cirkelvormig. Op de kadastrale minuut van 1817 is te zien dat het ontwerp van Blum groetendeels is uitgevoerd. In 1848 is de kapconstructie van het huis vernieuwd. In dat jaar of vlak erna is de tuin aan de achterzijde van het huis uitgebreid met een gebogen waterloop, slingerende paden en een gazon met boomgroepen De niet gesigneerde ontwerptekening hiervan is eveneens bewaard gebleven en wordt toegeschreven J.D. Zocher jr. De nieuwe situatie is afgebeeld op de topografische kaart van 1883. Daarop is ook te zien dat de scherpte van het ontwerp van Blum is verdwenen. De gracht om het huis is vrijwel ovaal geworden. Het sterrenbos en de lusthof ten noorden van de Gravenallee hebben in de tweede helft van de 19de eeuw eveneens een landschappelijke verandering ondergaan. Dit deel van de aanleg heet sindsdien Gravenbos Een grondige restauratie en vernieuwing van het Huis vonden onder Adolf Frederik van Rechteren Limpurg ( 1827-1902) plaats. Hij liet tussen 1883-1885 door de Deventer architect Gerrit ter Riele een aantal verbouwingen uitvoeren. In 1902 volgde Adolph Frederik Lodewijk (1865-1935) zijn vader op als heer van Almelo en Vriezeveen. Hij liet in 1903 een uitbouw met diensttrappen tegen de noordelijke gevel aanbrengen. De beide bouwhuizen werden in 1910 (door B. Vixeboxse) en 1930 (door M.H. Krabshuis) gerenoveerd. In opdracht van Willem Constantijn van Rechteren Limpurg bouwde architect Jan Jans in de jaren vijftig van de 20ste eeuw een balkon aan de achterzijde van het Huis. In de tuin rond het Huis werd een nieuwe padenstructuur aangebracht in de vorm van twee rondwandelingen om de vijver. In de noordwesthoek kwam eind jaren twintig een tennisbaan. Zeer ingrijpend was de aanleg door de gemeente Almelo van de Van Rechteren Limpurgsingel, die het bezit doorsnijdt en het Huis met direct omgeving scheidt van het landgoed met Gravenallee en voormalig sterrenbos. De omgrenzing van het complex is op de bijbehorende kaart aangegeven, evenals de nummers van de verschillende complexonderdelen. Waardering van het complex HISTORISCHE BUITENPLAATS ALMELO is van bijzonder cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang: - wegens de ouderdom - wegens de betekenis voor de geschiedenis van Almelo - wegens de ligging - wegens de architectonische kwaliteit en de gaafheid van de complexonderdelen - wegens het 17de-eeuwse lanenstelsel rond het Huis - wegens het ontwerp van de landschappelijke tuin van de hand van G.A. Blum - wegens de landschappelijke componenten aan weerszijden van de lange oprijlaan - wegens de bijzondere ensemblewaarde

Monumentnummer: 529404
ODB Beschrijving (monumentenregister.cultureelerfgoed.nl): HOOFDGEBOUW (1) Huis Almelo, U-vormig, omgracht gebouw, bestaande uit een corps de logis met twee vooruitspringende vleugels en een vooruitgeschoven ingangspartij onder schilddak. Het gebouw kwam tussen 1650 en 1652 tot stand. Het bevat een overwelfde kelderverdieping, een bel-etage, een verdieping en een zolder. Het huis is verbouwd in 1883. Architect Gerrit ter Riele voerde de verbouwing uit in 18de-eeuwse stijl. De meest ingrijpende wijziging was het naar voren brengen van de ingangspartij, waarmee een nieuw front en een forse hal ontstond. De trap die oorspronkelijk tegenover de ingang stond, werd verplaatst naar de noordelijke vleugel. Ook werd er een nieuwe grote zaal gecreëerd. De uitbouw met dienstvertrekken aan de rechterzijvleugel dagtekent van 1903. De buitenmuren van het huis zijn opgetrokken van baksteen, met sierende onderdelen van zandsteen. De in 1883 naar voren gebrachte toegangspartij onder schilddak is versierd met de vier oorspronkelijke kolossale zandstenen Ionische pilasters met gebroken fronton. Hierin een gekroond wapenschild van Zeger van Rechteren (de opdrachtgever) en Margaretha Torck. Boven de ingang het gekroonde wapen Rechteren Limpurg met hartschild Almelo met twee griffioenen als schildhouders en een banderolle 1883. Dit wapen vervangt het houten gedenkbord uit 1662, dat in het huis wordt bewaard. Onder en boven de vensters van de verdieping zandstenen festoenen. De voorzijde van het Huis is voorzien van zandstenen banden, lijsten, leeuwen- en mensenmaskers. De overige gevels zijn eenvoudiger uitgevoerd: de vensters hebben vlakke zandstenen omlijstingen. Een aantal keldervensters heeft hoekblokken en lateien van zandsteen. Jaartalankers met 1778 en 1883. Van het interieur zijn vermeldenswaard de kelders met ribloze kruisgewelven uit de bouwtijd. Het huidige interieur van de bel-etage en de verdieping dankt zijn aanzien voor een groot deel aan de verbouwing uit 1883. Uit deze periode dateren onder andere de stucwerkplafond en de betimmeringen op de deuren in neoRococo stijl, de marmeren vloer en het smeedijzeren hekwerk in de hal en het beschilderde plafondstuk in de bibliotheek. Daarnaast is er een aantal oudere elementen als deuren, schouwen en beschilderd behang op het Huis aanwezig. Eetkamer in rechtervleugel voor met een zandstenen schouw met geprofileerde lijsten uit omstreeks 1720. Rood velours d'Utrecht behang, afkomstig uit het Mauritshuis. De salon links naast de zaal heeft een schouw met gebogen houten mantel (vroeg 18de-eeuws) houten boezembetimmering, spiegel en schilderstukje met Esther met fraai gestoken omlijsting. De lambrisering is in de 19de eeuw in dezelfde stijl bijgevoegd. In de linkervleugel een kamer met beschilderd behang uit het eind van de 18de eeuw met onder andere een gezicht op Almelo. Grijs marmeren schoorsteenmantel (eind 18de eeuw) met op de boezem een geschilderd familiestuk in bewerkte lijst (17de-eeuws). De kamers in deze vleugel zijn verkleind. Een gang is afgescheiden. In de kamer oostelijk hiervan een vroeg 18de-eeuwse schouw met ruiterportret gevat in bloemguirlandes en versierd met wapens. Trappenhuis uit 1883 met fraai gesneden balustrade in midden 18de-eeuwse vormen. Waardering HOOFDGEBOUW (Huis Almelo), behorend tot de historische buitenplaats Almelo is van bijzonder cultuurhistorisch en architectonisch belang - wegens de ouderdom - wegens de 17de-eeuwse architectuur - wegens de gaafheid - wegens de plaats die het inneemt binnen het 17de-eeuwse Hollands classicisme - wegens de aan- en verbouwingen van 1883 in de stijl van het huis - wegens de vrijwel gaaf bewaarde indeling van het interieur - wegens een aantal met name genoemde interieuronderdelen - wegens de ensemblewaarde als onderdeel van de buitenplaats

Monumentnummer: 529405
ODB Beschrijving (monumentenregister.cultureelerfgoed.nl): Omschrijving HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2). Het door een gracht omgeven Huis en voorplein worden omringd door een PARK in landschapsstijl met gazons met solitaire bomen en boomgroepen en met waterpartijen als de gracht rond het Huis en een vijver in de noordwesthoek. In de noordrand staat de oranjerie (zie hiervoor onderdeel 4). Dit geheel wordt omsloten door rijen eiken tussen de buitengracht en een wandelpad waarbuiten een buitengracht en een lanenstelsel van beuken. De hoofdopzet van het huispark volgt het ontwerp uit 1815 van Georg Anton Blum en de latere toevoeging van J.D. Zocher jr. (toegeschreven). Van de oorspronkelijke beplanting is een deel nog aanwezig. Het padenstelsel en de waterpartijen zijn echter sindsdien vereenvoudigd. Langs de vijver en langs de randen van het park voeren wandelingen. De opzet van het VOORPLEIN met de bouwhuizen (zie hiervoor onderdeel 3) is sinds eind 17de eeuw ongewijzigd. De invulling met het ovale gazon, buxushagen en bloemperken en klimplanten tegen de bouwhuizen dateert uit het eerste kwart van de 20ste eeuw. In het midden van het perk staat een zonnewijzer op sokkel (zie hiervoor onderdeel 7). Aan de noord-, oost- en zuidzijde loopt een LANENSTELSEL dat in aanleg dateert van omstreeks 1700. De lanen waren in de 19de eeuw met iepen beplant. Die zijn omstreeks 1935 door beuken vervangen. Loodrecht op het Huis loopt een meer dan drie kilometer lange laan, de GRAVENALLEE in noordoostelijke richting. Deze dateert uit omstreeks 1700. Ter weerszijde zijn in de 19de eeuw ter plaatse van een sterrenbos en een lustbos LANDSCHAPPELIJKE PARKBOSSEN met wandelpaden ingericht. Aan de noordkant ligt in het wandelbos, het Graenpark, een bosvijver met eiland en de privébegraafplaats (zie hiervoor onderdeel 8). Om de vijver loopt een wandeling. De aan de zuidkant gelegen koeweide uit de late 17de eeuw is als weideperceel nog steeds goed herkenbaar. Waardering HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG behorend tot de historische buitenplaats Almelo, van algemeen cultuurhistorisch, tuinhistorisch en stedenbouwkundig belang - wegens de aanwezigheid van 17de- en 18de-eeuwse formele elementen in de aanleg - wegens het vroeg 19de-eeuwse landschapspark naar ontwerp van Georg Anton Blum. - wegens de aanwezigheid van een aantal doorzichten vanuit het huis op het omringende park - als uitdrukking van een ontwikkeling in de geschiedenis van de tuinarchitectuur van de 17de tot de 20ste eeuw, waarbij zowel formele als landschappelijke elementen naast elkaar te herkennen zijn - wegens het karakteristieke lanen-, paden- en vijverpatroon - wegens de zeer lange Gravenallee met wandelbossen ter weerszijden - wegens de visueel-ruimtelijke context waarin de gebouwen een bewuste plaats hebben gekregen

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Bestemmingsplan Centrum Oost, vastgesteld 16-10-2012. (www.ruimtelijkeplannen.nl, geraadpleegd 30-1-2013))
Bestemming:
Bestemming: (Dubbelbestemming Waarde - Archeologie)
Bestemming: (Dubbelbestemming Waarde - Beschermd stads- en dorpsgezicht)

Auteur en datum
Auteur: R.P. Chorus
Beschrijving gemaakt: 14-11-2000

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
N.v.t.

Geomorfologische codering
B. Bebouwing

Bodemkundige codering
|h Bebouwing

Historische ansicht collectie NKS