Schalkwijk II

VOLLEDIG [?]

Object
Schalkwijk II

Locatie
Adres: Tetwijkseweg
Schalkwijk
Gemeente Houten
Provincie Utrecht

Het kasteel lag iets ten zuiden van de Nederlands-hervormde Kerk in Schalkwijk in het weiland ten westen van de Tetwijkseweg en de spoorlijn Utrecht-'s-Hertogenbosch.Het terrein bestaat uit drie omgrachte terreinen. Het middelste van de drie is waar het kasteel gestaan heeft.

Typologie

Uit archeologisch onderzoek in 1989 is gebleken dat Schalkwijk II een rechthoekig kasteel is geweest. Waarschijnlijk gaat het hierbij om de zeventiende-eeuwse situatie.De redactie vermoedt dat het middelste omgrachte terrein in het verleden de voorburcht is geweest.

Etymologie
De naam van het kasteel is afgeleid van de naam van het dorp Schalkwijk.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 25-2-2009

De kasteelplaats van kasteel Schalkwijk is in het landschap zichtbaar gemaakt doordat de grachten opnieuw zijn uitgegraven.

Oudste vermelding
Datum: 1250, 14-09
Bron: OSU III, nr. 1215.

"proprietatem castri mei in Scalckwik"

In 1250 bericht Arnold van Schalkwijk graaf Otto van Gelre dat hij 'propietatem castri mei in Scalckwik' ('mijn bezit van het kasteel in Schalkwijk') met acht morgen land heeft overgedragen aan Gozewijn van Rossum, ten behoeve van de graaf. Het is echter niet geheel duidelijk of deze belening betrekking heeft op het eerste of het tweede huis Schalkwijk.

Bezitsgeschiedenis
Kasteel Schalkwijk is waarschijnlijk gebouwd door een lid van de familie Van Schalkwijk. Dit geslacht komt al in de twaalfde eeuw in de bronnen voor. Pas in 1250 is er voor het eerst sprake van een kasteel Schalkwijk, waarbij het echter niet duidelijk is of het hierbij gaat om Schalkwijk I of Schalkwijk II. Dat was toen bezit van Arnold van Schalkwijk. Zijn zoon Gijsbert volgde hem op als heer van het gerecht. Daarna kwam het gerecht in handen van diens broer Berend. Deze zat blijkbaar in financiële moeilijkheden, want hij gaf in 1312 in pand aan Gijsbert van Goye, waarbij hij meldt dat hij zijn huis en goed aan niemand anders zal verkopen dan aan Gijsbert Uten Goye of diens zoon Gijsbert. Vier jaar later moest hij het inderdaad aan Gijsbert verkopen. Blijkbaar heeft Gijsbert het later weer terugverkocht aan Berend. In 1319 verkocht Berend zijn aandeel aan de heer van Culemborg. Daarna bleef het in handen van dit geslacht. In 1321 wordt Arnold van Schalkwijk door Johan van Amstel beleend met het huis en vier morgen land waarmee zijn vader, Arnold van Schalkwijk, door Johan van Amstels vader mee beleend was. Dekker is van mening dat deze belening op dit kasteel Schalkwijk II slaat (Dekker 1983, 250. Mogelijk is er sprake geweest van een ander kasteel Schalkwijk, in dit project bekend als Schalkwijk I). Op enig moment na 1321 zijn het kasteel en de heerlijkheid Schalkwijk II in verschillende handen gekomen. Volgens Wittert van Hoogland was de volgende oudst bekende bezitter van kasteel Schalkwijk Frederik van Jutphaas, die voor het eerst genoemd wordt in 1395. In 1536, ten tijde van Dirk van Jutfaes van Blockhoven, werd Schalkwijk erkend als ridderhofstad. Begin zeventiende eeuw was Schalkwijk in bezit van mr. Jan van der Haer. Zijn weduwe verkocht het in 1627 aan Johan van Abcoude van Meerten. Diens weduwe verkocht het eveneens. In 1633 kocht Adriaen Ram het kasteel. Hij was overtuigd roomskatholiek en liet de ronde toren van zijn kasteel inrichten als schuilkapel ten behoeve van zijn familie en de grotendeels roomskatholiek gebleven bevolking van Schalkwijk. In 1651 werd het kasteel ingenomen door de maarschalk van het Sticht, Johan Strick van Linschoten, en werd de toren met de grond gelijk gemaakt. Adriaen Ram en zijn gezin werden voor tien jaar uit het Sticht verbannen. In 1653 verkocht hij daarop de ridderhofstad, met uitzondering van de ambtsheerlijkheid, aan Frederik van Renesse van Elderen. Bij diens dood in 1666 werd het huis verkocht aan jonkheer Gerlach van Capelllen. Tot 1774 bleef het in handen van zijn nakomelingen, vervolgens werd het kasteel verkocht aan de familie Taets van Amerongen. Waarschijnlijk was het kasteel toen al erg vervallen. In 1811 werd het bij de verkoop niet meer genoemd: alleen de grond ging over in andere handen.

Bouwgeschiedenis
Schalkwijk II werd vermoedelijk in de dertiende eeuw gebouwd. Hoe dit kasteel er in de Middeleeuwen heeft uitgezien, is nagenoeg onbekend. De vroegste afbeelding van het vermoedelijk tweede kasteel Schalkwijk is de tekening van Roelant Roghman uit ca. 1646/47. Het was toen een rechthoekig kasteel van ca. 30 x 40 m., omgeven door een 15 m brede gracht. De muur om het binnenplein was toen ca. 70 cm dik. Op de noordhoek stond een vrijwel volledig vrijstaande vierkante hoektoren. Waarschijnlijk had deze toren twee bouwlagen boven een kelder, en een zolderverdieping. Uit de archeologische opgraving van 1989 is gebleken dat deze toren een fundament had met een dikte van ca. 1,5 m. Dit is veel zwaarder dan de muren van de andere fundamenten, wat het mogelijk maakt dat het hier gaat om een restant van een middeleeuwse woontoren, mogelijk uit de veertiende eeuw. Aan de noordkant op het plein stonden vier aaneengegroeide onderkelderde bouwvolumes onder evenwijdige zadeldaken tussen bakstenen tuitgevels. Op de oostelijke hoek van het terrein stond een overhoeks geplaatste vierkante toren van ca, 4,5 x 4,5 m met anderhalve bouwlaag boven een kelder, gedekt door een tentdak. Op een tekening uit de achttiende eeuw draagt de toren muurankers met het jaartal 1630. Dit komt overeen met de geblokte ontlastingsbogen op de tekening van Roelant Roghman. Deze toren, zo bleek uit de opgraving, staat op de plaats van een oudere toren. Op de zuidhoek van het terrein stond een ronde toren met een doorsnede van 10 m. Op kelderniveau bedroeg de muurdikte van deze toren slechts 75 cm, en later is deze beklampt. Op Roghmans tekening is te zien dat deze toren op de begane grond achtkantig uitgemetseld was en voorzien was van een ingesnoerde spits. Deze toren werd in 1651 gebruikt als kerk. Op de tekening in het Ridderhofstedenboek uit 1665 is deze toren niet langer zichtbaar, wat erop duidt dat het bevel van de Staten om de toren te slopen inderdaad is uitgevoerd. Deze tekening laat zien dat er aan de zuidwestkant van het plein een dienstgebouw stond, en dat ook op de westelijke hoek een toren heeft gestaan. Deze was ca. 1730 tot op het maaiveld gesloopt. De hoge muur om de binnenplaats, in 1730 nog aanwezig, is in de achttiende eeuw eveneens gesloopt. Een tekening van Jan de Beyer en twee tekeningen van Cornelis Schutter uit 1754 tonen een sterk bouwvallig en deels gesloopt huis. In 1811 moet het huis volledig verdwenen zijn geweest, aangezien er toen bij de verkoop alleen sprake was van een perceel grond.