Object
Wayenstein

Locatie
Adres: Langs De Zuwe te Amerongen
Amerongen
Gemeente Utrechtse Heuvelrug
Provincie Utrecht

Wayenstein lag in een ten westen van het dorp Amerongen gelegen gebied aan de voet van de Rijndijk, dat werd begrensd door de Lekdijk (=Rijndijk), de Kollantsloot en de Zuwe. Het huis was gelegen aan de westzijde van de Zuilesteinse weg.

Typologie

Wayenstein was een woontoren. De tekening van Roghman wijst op het bestaan van een woontoren, evenals de huidige schuur, die mogelijk is gebouwd op de fundamenten van het middeleeuwse huis.

Etymologie
De naam Wayenstein hangt samen met de ligging van het huis. Het was een stenen huis, genoemd naar De Weide of Ameronger weide, een ten westen van het dorp Amerongen gelegen gebied aan de voet van de Rijndijk, dat werd begrensd door de Lekdijk (=Rijndijk), de Kollantsloot en de Zuwe.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 25-2-2009

Op de nog omgrachte huisplaats staat nu een 18de-eeuwse schuur, die waarschijnlijk is gebouwd op de fundamenten van het middeleeuwse huis Wayenstein. Het kloostervenster in de geveltop van de boerderij is wellicht eveneens uit de afbraak van het huis Wayenstein afkomstig. De gracht, in 1818 nog volledig aanwezig, werd in de loop der tijd gedempt en is nu geheel verdwenen.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:
Grondgebruik:

Het huis Wayenstein is verdwenen. Mogelijk is de huidige schuur op het terrein gebouwd op de fundamenten van het middeleeuwse huis Wayenstein.

Afmetingen
De schuur meet ca. 13 x 8 m. Het terrein van de hoofdburcht mat vermoedelijk 12 x 18 m. Het totale kasteelterrein was waarschijnlijk ongeveer 32 24 m groot.

Fysisch-geografische situering
Wayenstein is gebouwd op dekzand over spoelzand. De plaats ligt in de rivierkomvlakte ongeveer een kilometer van de kern van het dorp Amerongen. Wayenstein is in de rivierdalvlakte gebouwd om permanent natte grachten te verkrijgen. De aanwezige Neder-Rijn zorgde ook voor een moeilijk te nemen barrière, die tevens een scheepvaartroute vormde voor de aanvoer van goederen (Coppelmans 2005, nr. 92).

Oudste vermelding
Datum: 1934
Bron: Maris 1956,7.

De oudste vermelding van Wayenstein luidt: ''t Huys mit ses mergen lants, gelegen tot Amerongen'. Dit huis wordt in 1436 ''t Huys tot Weyenstein' genoemd (zie ook Dekker 1983, 43).

Bezitsgeschiedenis
Wayenstein kwam reeds in 1394 als Stichts leen voor als 't Huys mit ses mergen lants, gelegen tot Amerongen'. Het werd in 1406 in leen gehouden door Wijnand Dirk Wijnantsz. Heereman. In 1436 werd zijn dochter Mechteld beleend met Wayenstein. Zij was gehuwd met Peter Ruysch, schepen en raad van Utrecht. Die verkreeg in 1441 toestemming om een jaar buiten de stad te wonen, zonder het burgerschap van Utrecht te verliezen. In 1468 werd hun oudste zoon Dirk beleend met zowel Wayenstein als Oud-Broekhuizen en Schevichoven. Zijn oudste zoon Hugo werd in 1518 eigenaar. Hoewel hij in 1531 in de ridderschap van Utrecht werd beschreven, behoorde Wayenstein niet tot de huizen die in de jaren 1536-1539 als ridderhofstad werden erkend. Wel vinden we in de lijst van personen betrokken bij het bezoek van Karel V aan het Sticht in 1540, een aantal leden van de familie Ruysch. Ook een Ariaen Ruysch wordt in de bronnen genoemd, die in 1545 werd beleend met Wayenstein. In 1547 werd zijn broer Jan met Wayenstein beleend. Deze overleed in 1560 en liet Wayenstein na aan zijn zoon Hugo. In 1582 blijkt hij vanwege Wayenstein zitting te hebben in de ridderschap van Utrecht. In het begin van de 17de eeuw is er blijkbaar twijfel over de status van Wayenstein. Het werd aangemerkt als lusthuis of 'steenen camer'. Het is Hugo's kleinzoon en naamgenoot die in 1642 in de ridderschap werd beschreven. Tegelijk werd Wayenstein officieel erkend. Hugo was sinds 1632 eigenaar. Zijn jongste dochter Francoise, verkocht Wayenstein in 1696 aan Willem van Nassau-Zuilenstein, die het bij het landgoed Zuilenstein voegde, waartoe het nog steeds behoort. Het huis werd waarschijnlijk in de 18de eeuw afgebroken en op de voorburcht werd een nieuwe boerderij gebouwd.

Bouwgeschiedenis
De uitgang -stein in de naam Wayenstein duidt erop dat in ieder geval in 1436 (oudste vermelding van een (versterkt) stenen huis sprake was. Zoals te zien is op de tekening van Roelant Roghman, bestond Wayenstein in 1646/7 uit een vierbeukig rechthoekige woontoren van twee bouwlagen onder een zadeldak tussen bakstenen topgevels. Hoewel een kelder niet op de tekening is te zien, was die waarschijnlijk wel aanwezig. Getuige de schoorstenen op de eindvorsten waren de stookplaatsen tegen de eindgevels gesitueerd. Een hoge borstwering maakte de zolder bruikbaar voor het huishouden. Tegen de naar het oosten gewende gevel was een sekreet geplaatst, dat uitkwam op de gracht. Het huis rees niet direct uit op de gracht, maar was aangeaard. Deze wal was sterk begroeid. Het huis was waarschijnlijk aan drie zijden omgeven door een gracht. Aan de voorzijde van het huis lag een ondiep plein dat werd afgesloten door een verdiepingloos gebouw, voorzien van een zadeldak en tenminste één trapgevel. Dit gebouw zou het poortgebouw kunnen zijn. Op de achtergrond is aan de grens van de zuidelijke gracht een rechthoekige schuur met houten topgevels en wanden van hout en leem te zien. Vergelijking met de kadastrale minuut maakt het waarschijnlijk dat de singel aan de zuidzijde lag, die Roghman links weergeeft. Vermoedelijk bevond zich aan deze zijde de toegang tot de voorburcht, die op de plek van de huidige boerderij lag. De tegenwoordige oprijlaan vanaf Zuilenstein was in 1630 nog niet aanwezig. Het complex werd toen ontsloten via de nog bestaande Zuwe of Zuwedijk. Volgens de kaart van Verstralen was het geheel aan alle zijden door bosschages omgeven. In 1730 was het huis verdwenen.Op het fundament van dit huis is waarschijnlijk de huidige schuur gebouwd, zoals kan worden afgeleid uit de centrale situering van de schuur op het terrein. In de 18de eeuw werden ook schietgaten in de schuur aangebracht om de aanspraken op heerlijke rechten levend te houden. Mogelijk wilde men de optie open houden om op dezelfde plaats later een nieuwe ridderhofstad te kunnen bouwen.

Afbeeldingen
- Huis Wayenstein gezien vanuit het zuidoosten, getekend door Roelant Roghman in 1646/47. RPK, 1898 A 3695 (Schouten en Olde Meierink 1995, 472).- Wayenstein (de nu nog bestaande schuur) gezien vanuit het zuidoosten, getekend door Jan de Beijer in 1750. KHA, MCS/831 (Schouten en Olde Meierink 1995, 473).- Kadastrale minuut, 1818, Gemeente Amerongen, Utrecht, Sectie D, blad 01, nr 11, 12. (Schouten en Olde Meierink 1995, 473 en http://watwaswaar.nl/#Ya-Su-6-ed-1v-1-3Um0-1xgW---1TR, geraadpleegd op 15-03-2010)- Luchtfoto van de boerderij Wayenstein vanuit het westen gezien, foto Provincie Utrecht, H. Bol, 1994 (Schouten en Olde Meierink 1995, 473).- Vogelvluchtkaart uit 1633 van de jurisdictie van de ridderhofstad Zuilenstein door landmeter Hendrik Verstralen. ARA, kaartenafdeling, VTH, inv.nr. 3035.- Kadastrale minuut (1818) over Google Earth foto, 2009, Locatie Wayenstein. (NKS digitale documentatie)

Bronnen
- Maris, J., 1956, Repertorium op de Stichtse Leenprotocollen uit het landsheerlijke tijdvak deel I: De Nederstichtse leenacten (1394-1581), Den Haag, 7.

Literatuur
- Bureau BBA, 2008, Cultuurhistorische effectrapportage met bouwhistorische opname en waardenstelling voormalige ridderhofstad Wayenstein, Utrecht.- Dekker, C., 1983. Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, een institutioneel geografische studie, Zutphen. Stichtse Historische reeks 9.- Graaf, K. van der, R. Datema en K. Anderson, 1990, Landschapsplan en archeologie in de provincie Utrecht, Amsterdam, 344-347. RAAP-rapport 43. - Kurpershoek, E. en E. Kurpershoek. 1996. Amerongen. Geschiedenis en architectuur, Zeist. Monumenten-inventarisatie Provincie Utrecht. - Schouten, Y, en B. Olde Meierink, 1995, Wayenstein, in: Olde Meierink, B., e.a. (red.), 1995, Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 472-474.- Wittert van Hoogland, E.B.F.F., 1909-1912, Bijdragen tot de geschiedenis der Utrechtse ridderhofsteden en heerlijkheden, 's-Gravenhage/Utrecht. 2 delen.

Documentatie
Coppelmans, J.W.M., 2005, Overzicht van de fysisch-geografische situering van de kastelen in de provincie Utrecht voor de SKLN, Amsterdam, no. 92. Documentatiecentrum Nederlandse Kastelenstichting.

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: N.v.t.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Bestemmingsplan algemeen voorschriften Amerongen Buitengebied)
Bestemming:  (Agrarisch gebied met landschapswaarden)

Auteur en datum
Auteur: Y. Schouten
Beschrijving gemaakt: 1-1-1997

Bouwhistorisch onderzoek RCE
G. Berends, rapport RDMZ Zeist.

Overig onderzoek
In 2007 voerde Becker en Van de Graaf, onder bevoegd gezag van de gemeente archeologisch booronderzoek uit op het terrein van Wayenstein (Archis waarnemingsnummer 413627).Bouwhistorisch onderzoek Bureau BBA 2008.

Geomorfologische codering
2M9, Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden.

Bodemkundige codering
zEZ21-VI, Hoge zwarte enkeerdgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand.