Batenburg

IN BEWERKING [?]

Object
Batenburg

Locatie
Adres: Molendijk 11 6634 KE (fam. Strik)
Batenburg
Gemeente Wijchen
Provincie Gelderland

Het kasteel is gelegen aan de noordzijde van het stadje, waar de Maasdijk een vrijwel haakse hoek naar het zuiden maakt. De restanten van de hoofdburcht zijn nog omgeven door een brede gracht. Het ten oosten ervan gelegen terrein waar zich vermoedelijk de middeleeuwse voorburcht bevond, is niet meer omgracht en herbergt momenteel een agrarisch bedrijf en de woning van de beheerder (adres zie boven), een van de tot boerenwoning omgebouwde 17de eeuwse tijnshuisjes.

Typologie
(later 5)
Het kasteel behoort tot het type van de ronde (en ovale) burchten en is voortgekomen uit een motte met centrale (woon)toren. De laat 14de-eeuwse ring- of schildmuur is vrijwel cirkelvormig. De uitspringende torens en de toegangspoort zijn rond het midden van de 16de eeuw toegevoegd.

Etymologie
Het kasteel is genoemd naar de heren van Batenburg die hun naam mogelijk hebben ontleend aan 'prins' Bato, stamhoofd der Bataven. Het navolgende is zeer onwaarschijnlijk:. Deze zou volgens overlevering het stadje hebben gesticht, waarna het kasteel dan in 327 zou zijn gebouwd , zie de verdwenen gevelsteen boven de toegang (v. Heiningen p.7).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 16-09-1996

Het muurwerk van de hoofdburcht is grotendeels geconsolideerd. De voorburcht is niet onderzocht, maar er zijn waarnemingen dat er nog restanten van zwaar muurwerk aanwezig zijn (mededeling dhr. Strik). Er is in elk geval geen sprake van een herkenbare middeleeuwse voorburcht. Op het weiland ten noorden van de hoofdburcht is in 1989 de bagger uit de geschoonde grachten gestort. Nabij de oever van de gracht werd daarbij nog onbekend, zwaar muurwerk aangetroffen.

Oudste vermelding
Datum: 21 december 1403
Bron:

"Kijkt Wendy na in de leenactenboeken."

Het betreft een nadere uitwerking van de rechten van Batenburg (van sept 1389, instelling schepenbank) uit 21 dec 1403 waarin de mogelijkheid wordt vermeld om voor de brug van het slot in hoger beroep te komen van vonnissen van de schepenbank. Wendy zoekt nog de tekst van de oudste vermelding op.

Bezitsgeschiedenis
De eerste heren van Batenburg waren Alberus, Theodericus en Rudolfus, genoemd tussen 1079 en 1085. De naam Batenburg wijst erop dat er in de elfde eeuw al sprake was van een kasteel. Als hun opvolgers kunnen worden genoemd: Arnaldus en Theodericus (midden 12de eeuw), Henricus de Batenborch (begin13de eeuw), Florens de Batenborg en Geraldus de Batenborch (tweede helft 13de eeuw). De zoon van deze Gerard, Dirk van Batenburg, genoemd in1288, was de laatste mannelijke telg uit het geslacht van de heren van Batenburg. Kasteel en heerlijkheid zijn gedurende die gehele periode een rechtstreeks leen van de Duitse keizers, dus Rijksonmiddelijk. Een dochter van Dirk, Johanna, trouwde kort voor 1315 met Willem van Bronckhorst, waardoor Batenburg in het bezit kwam van het geslacht van Bronkhorst voor bijna vier eeuwen, afgezien van enkele korte onderbrekingen.In de 16de eeuw traden vooral de heren Jacob van Bronckhorst, die in 1486 leenhulde deed, en Herman van Bronckhorst (1534 -1556), op de voorgrond.Tijdens de machtsstrijd tussen Gelre en Habsburg-Bourgondische Huis verloor Jacob van Bronckhorst in 1497 Batenburg aan Bourgondië, toen het door Albrecht van Saxen veroverd en deels verwoest werd. In 1499 kreeg Jacob het kasteel terug maar een Bourgondische bezetting bleef er. In 1503 werd door hertog Karel van Gelre een grootscheepse aanval op het kasteel ingezet die uiteindelijk leidde tot een vrijwel totale verwoesting. Daarna volgde een verwarrende periode, waarbij Batenburg in handen van de hertog bleef. Jacobs zoon, Gijsbert IV van Bronckhorst, die stierf in 1525, is waarschijnlijk nooit werkelijk als heer van Batenburg opgetreden, en evenmin zijn opvolger, Dirk III. De zoon van een neef van deze Dirk III, Herman van Stein, verkreeg in 1528 na familieberaad uiteindelijk Batenburg als huwelijksgeschenk. Echter het feitelijke bezit van heerlijkheid en kasteel berustte nog steeds bij de hertog van Gelre. Eerst in 1534 of 1535 werden stad, heerlijkheid en kasteel tegen betaling van een aanzienlijke som geld aan Herman overgedragen. Door vererving kwam Batenburg in 1641 in handen van de graven van Horne en vervolgens vanaf 1701 in bezit van de vorsten van Bentheim Steinfurt. In 1945 werd het als vijandelijk bezit geconfisceerd en in 1953 door de staat overgedragen aan de stichting Vrienden de Geldersche Kasteelen.

Bouwgeschiedenis
I Bouw kernmotte en centrale toren: tweede helft 12de eeuw II stenen ringmuur op de motte (13de eeuw, hypothetisch) III afgraven motte en bouw bakstenen ringmuur, eind 14de eeuw IV (woon)bebouwing binnenterrein, 15de eeuw- totale verwoesting omstreeks 1500 V herbouw ringmuur, na 1540 VI aanbouw torens en poortgebouw, ca 1550 VII woonvleugels, tweede helft 16de eeuw VIII westvleugel 1686- grotendeels uitgebrand in 1794- omstreeks 1820 sloop van de kappen van de poorttorens en verder verval tot ruine.Of de eerste heren van Batenburg al een versterking hadden, is niet te achterhalen. Denkbaar is een motte van beperkte omvang ter plaatse van de latere voorburcht. Er is op dit terrein, gelegen ten oosten van de hoofdburcht, nog geen onderzoek verricht, De bouw van de hoofdburcht is begonnen omstreeks het midden van de 12de eeuw met een aarden ringwal, opgeworpen met grond uit de toen gegraven grachten. Binnen deze wal werd een (woon)toren opgetrokken, vermoedelijk van tufsteen. De ruimte tussen ringwal en toren werd vervolgens opgevuld met klei en zand en verder opgehoogd waardoor een motte ontstond, die waarschijnlijk voorzien werd van een houten palissadering en een bescheiden poortgebouw. Een volgende fase zal verstening van de palissade zijn geweest, ergens in de 13de eeuw, maar omdat de motte later grotendeels werd afgegraven, is en blijft deze fase hypothetisch.De derde fase is het afgraven van de top van de motte en de bouw van een bakstenen ringmuur van enorme afmetingen met een eenvoudige poortdoorgang ter plaatse van de huidige, zuidelijke poorttoren. Dit zal hebben plaatsgevonden in de tweede helft van de 14de eeuw (of tegen 1400) met als mogelijke bouwheer Dirk I van Bronkhorst- Batenburg. De centrale toren is waarschijnlijk toen ook afgebroken.In de 15de eeuw werd ten noorden van de poortdoorgang een gebouw met een zware achterwand opgetrokken, vermoedelijk ter bescherming van de toegang, verdere (woon)bebouwing uit deze periode kon niet aangetoond worden (fase IV).Zoals reeds eerder vermeld werd het kasteel ernstig beschadigd in 1497, misschien provisorisch hersteld, maar zeker grondig verwoest in 1503; hetgeen door recent onderzoek werd bevestigd.De vijfde en zesde fase behelsde de herbouw door Herman van Bronckhorst na 1540, die eerst de ringmuur liet herstellen en vervolgens de poorttorens en de omvangrijke westtoren (ook wel Bronckhorstertoren genoemd), deed optrekken, die de belangrijkste woonruimten bevatte. De noord- en zuidtorens werden vermoedelijk korte tijd later gebouwd (fase 6, 1550-70?). Van belang kan een vermelding uit 1570 zijn dat het kasteel toen minstens twee torens had (v. Heiningen p. 237); maar welke ? Of en in welke mate er gedurende de 80jarige oorlog schade aan het kasteel is toegebracht blijft onduidelijk. De toenmalige heer, Maximiliaan van Bronckhorst, schreef echter in 1634 nog aan het hof van Gelre dat zijn kasteel was 'verniettigt', hetgeen door het onderzoek overigens niet kon worden bevestigd. De overige bouwfasen zijn dus post-middeleeuws en worden in het kort vermeld:Tussen 1550 en 1600 volgde de bouw van de zuidvleugel (in zeker twee fasen), aansluitend op de zuidtoren en in 1686 tenslotte de westvleugel, tegen de Bronckhorstertoren. De bouwheer was Willem Adriaan van Horne. Bij deze gelegenheid is het inwendige van de (west)toren wellicht ingrijpend verbouwd. De indeling van deze bouwdelen is enigermate bekend uit een inventaris (taxatierapport) uit 1721. De overige bebouwing is globaal bekend uit een 18de eeuwse plattegrond en uit de vele afbeeldingen (zie 14). Het onderzoek bracht diverse sporen van funderingen aan het licht die echter niet nader te dateren waren. Van het kasteel in welstand in de 18de eeuw is een goede indruk te verkrijgen dankzij een aantal topografisch tekeningen (zie 14). De toestand voor de verwoesting rond 1500 is helaas nergens afgebeeld. De bouwgeschiedenis eindigt in feite in 1794 als het kasteel door Franse soldaten in brand wordt gestoken. Het poortgebouw werd daarbij gespaard maar overleeft de 19de eeuwse sloopwoede niet. Het wordt omtreeks 1820 ontmanteld en grotendeels tot op het niveau van het binnenplein afgebroken. Een zelfde lot onderging het overgrote deel van het nog overeind staande opgaand muurwerk van het kasteel. Het binnenterrein wordt sinds die tijd benut als moestuin, cq boomgaard.In het begin van de 20ste eeuw werden enige reparaties aan de muurvoeten van west- en poorttoren verricht. Voor het overige ging het verval steeds verder tot in 1967 een restauratieplan werd ingediend door archit. Korswagen. Inhoudende herbouw van de westtoren en poorttorens en consolidatie van het overige muurwerk. Geldgebrek verhinderde de uitvoering van deze plannen, slechts enkele noodvoorzieningen werden aangebracht. In 1989 werd met de daadwerkelijke consolidatie worden begonnen. Deze (in feite zevende) bouwfase hield in: het herstel van het muurwerk van de ringmuur en de torens ter hoogte van het grachtniveau, het herstel van gewelven in de torens en een beperkte consolidatie van het opgaande werk, met name van de westtoren.