Object
Gildenborch

Locatie
Adres: N.v.t.
Vreeswijk
Gemeente Nieuwegein
Provincie Utrecht

Hoewel de precieze locatie van het kasteel niet bekend is, kan deze locatie wel worden gereconstrueerd. Gildenborch was, getuige de tijdgenoot Jan Beke, gelegen op de Uiterdijk, de buitendijks gelegen aanwas bij de sluis bij Vreeswijk. Aangezien Gildenborch bedoeld was om de sluis te bewaken, zal het waarschijnlijk in de onmiddellijke nabijheid van de sluis zijn gelegen. De toren lag waarschijnlijk ter plaatse van het zuidelijke sluishoofd van de Oude Sluis. Het zal mogelijk gelegen hebben aan de noordrand van de verdwenen Jan van Merenswaard, een eiland in de Lek dat, getuige de kaart van Jacob van Deventer, omstreeks 1560 aanwezig was, en dat door de bouw van de nieuwe Lekdijk en het verleggen van de stroomdraad grotendeels zou verdwijnen. De voorburcht, die een sterk provisorisch karakter gehad zal hebben, zou ook op de Jan Merenswaard hebben kunnen gelegen.Een andere aanwijzing voor deze locatie is dat bij de afbraak van het vroegere Vreeswijkse gemeentehuis (Raadhuisplein 5) in 1986 muurresten zijn aangetroffen waarvan men vermoedt dat het gaat om resten van de Gildenborch (Dommerholt 2005, 135). Mogelijk bevinden zich hier nog steeds nog fundamenten. In dat geval heeft een deel van de Gildenborch gelegen nabij de Lekstraat en het Raadhuisplein, direct ten oosten van de zuidelijke sluiskolk en oorspronkelijk buitendijks.

Typologie

Gildenborch bestond in 1374 uit een al of niet forse uit het water oprijzende toren met aansluitend mogelijk een provisorische houten voorburcht.

Etymologie
Het element -borch verwijst naar versterkt huis. Het element Gilden- verwijst naar het feit dat het kasteel werd gebouwd in opdracht van de stad Utrecht en gefinancierd door de Utrechtse gilden.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: oktober 2009

Er is bovengronds niets meer zichtbaar van dit Gildenborch.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Het is globaal bekend waar Gildenborch gelegen was, en wel ter plaatse van de zuidelijke sluishoofd en de noordelijke Lekdijk en ten oosten van de zuidelijke sluiskolk, ter hoogte van de huidige bebouwing van Lekdijk en het Raadhuisplein. Hoewel bovengronds niets is te zien, is het mogelijk dat ondergronds nog archeologische sporen aanwezig zijn.

Afmetingen
De Gildenborch bestond mogelijk uit een toren met een middellijn van 16 meter. De omvang van de voorburcht is niet bekend maar zou de gehele Jan van Merenwaard kunnen beslaan.

Fysisch-geografische situering
Hoewel de precieze ligging niet bekend is, valt er wel iets te zeggen over de ondergrond in het gebied. Het kasteel kan gefundeerd zijn op de opwas met maximaal 1,5 m geulafzettingen van de oeverwal van de Lek. Onder dit zand lag maximaal een laag rivierklei van 1,5 m dik. Ongeveer 3 m diep en onder de klei ligt weer een dikke laag geulafzettingen van zand en silt (Coppelmans 2005, nr. 26).

Oudste vermelding
Datum: ca. 1389
Bron: Bruch (ed.),1982, 223

"'[...]timmerden enen toorn op den uterdijc,[...]ende noemdent Ghildenborch [...] "

De eerste vermelding van Gildenborch is te vinden in 14de eeuwse vermeerderde kroniek van Johannes Beka, waarin wordt verhaald dat de stad Utrecht een vaart groef van de "Nyervaert totter groter Wade toe ende leide ii slusen van houte optie Nyevaert ende timmerden enen toorn op den uterdijc, daer si die slusen mede bescermen wouden voer hoor viande, dat men se niet en vernielde (ende noemdent Ghildenborch, wantet die ghilden van Utrecht deden tymmeren.)[..].

Bezitsgeschiedenis
De contemporaine kroniek over de bouw is de zogenoemde Vermeerde Beka (Matthaeus, 1738, III, 273-274) en Bruch (ed.),1982, 222-226. Hieruit blijkt dat Gildenborch gebouwd is in 1373 door de stad Utrecht en betaald door de Utrechtse gilden. De stad groef toen namelijk een vaart van de 'Nyervaert totter groter Wade toe ende leide ii slusen van houte optie Nyevaert ende timmerden enen toern opden uterdijc, daer si die slusen mede bescermen wouden voer hoer viande, dat men se niet en vernielde (ende noemdent Ghildenborch, wantet die ghilden van Utrecht deden tymmeren).' Hetzelfde verhaal van een 'toorn op den uterdijc' ter bescherming van de nieuwe sluis ook in een andere kroniek, waarschijnlijk overgeschreven van de Vermeerderde Beka, namelijk de kroniek van Zweder van Kuilenburg (Matthaeus,A., 1738, III (1738)619). Heer Gijsbrecht van Vianen, die Vreeswijk in pand had, meende dat dit een inbreuk was op zijn rechtsmacht in Vreeswijk en wendde zich tot de graaf van Holland, waarna een oorlog losbrandde met als inzet de Gildenborch, dat waarschijnlijk werd gebouwd op de opwas van de Lek. De belegering van Gildenborch vond plaats over de Lek met behulp van drijvende schepen en geschut en blijden die van westen en oosten over water het kasteel konden bereiken. Albrecht van Beieren nam de Gildenborch in 1374 in en droeg het vervolgens over aan Gijsbrecht van Vianen, die hier troepen onderbracht. Het werd spoedig daarop weer heroverd door Utrecht. Albrecht kwam vervolgens terug, maar zag in dat het niet snel kon worden terugveroverd. Toen bovendien Utrecht tot een financiële tegemoetkoming aan Albrecht van Beieren bereid was, kon met de onderhandelingen worden gestart. Door lossing van het pandschap van Vreeswijk aan de Heer van Vianen en een bedrag van 4000 oude schilden te betalen aan Albrecht werd vrede gesloten en kwam Vreeswijk met Gildenborch weer terug aan het Sticht. In de daarop volgende eeuw zou de Gildenborch de sluizen beschermen. Er zou ook regelmatig geld uitgegeven zijn aan het onderhoud van Gildenborch. Het kasteel werd nog genoemd in de strijd tussen Zweder van Culemborg en Rudolf van Diepholt (1423-1433) (Pas 1949, 66). De vraag of Gildenborch identiek is met het in 1482 genoemde blokhuis op de Vaart is niet eenduidig te beantwoorden. Dit vijftiende-eeuwse blokhuis lag waarschijnlijk wel op dezelfde plaats als het in 1374 gebouwde Gildenborch. Mogelijk op dezelfde plaats werd in 1511 en 1524 een nieuw blokhuis gebouwd.

Historische betekenis
Gildenborch speelde een rol in de strijd tussen Gijsbrecht van Vianen en de stad Utrecht. Mogelijk moet de bouw van Gildenborch in verband worden gezien met de stichting van het kasteel Batestein te Vianen en de Toren van Saint Pol op dat kasteel in dezelfde tijd.

Bouwgeschiedenis
In de Vermeerderde Beka staat dat in 1373 een sluiskolk in de Lekdijk werd gebouwd met twee houten sluizen (sluishoofden), bovendien zou men '[...]timmerden enen toern opden uterdijc, daer si die slusen mede bescermen wouden [...]'. Over de verschijningsvorm van de toren, die in deze bron als 'huse 'wordt aangeduid, blijkt niets uit de bronnen. Mogelijk was de toren gelegen op de plaats van het huidige zuidelijke sluishoofd. In de beide ontwerptekeningen van dit sluishoofd uit 1561 en 1563 wordt een ronde funderingsconstructie aangegeven met een doorsnede van zestien meter buitenwerks (afb. Dam 1998, p. 50) die wel de fundering van de toren zou kunnen zijn geweest. Het gegeven dat er 30 soldaten in konden worden gelegerd, is hiermee niet in tegenspraak. Er blijkt ook een "voerborch" aan verbonden te zijn, waarop of waartegen de Hollanders een "groten werke" aan brengen, 'ghemaect van staken ende van wilghenplancken'; een tijdelijke versterkte legerplaats. Bij het verhaal van het beleg in 1373 wordt Gildenborch consequent 'huse' genoemd, geen 'toern'.Bij de afbraak van het vroegere Vreeswijkse Raadhuis (Raadhuisplein 5) 1986, werden muurresten aangetroffen, waarvan men vermoedt dat het gaat om resten van de Gildenborch (Dommerholt 2005, 135). In dat geval zou het blokhuis gelegen hebben ten zuidoosten van de middeleeuwse sluiskolk.

Afbeeldingen
- Kaart van het rivierengebied tussen Wageningen en Gorcum, gekleurd, januari 1524, Oesterreichisches Staatsarchiv, Abteilung Haus-, Hof- und Staatsarchive, Belgica D.D. 234-239 (Koeman 1983).- Jacob van Deventer, Plattegrond Vianen en Opde Vaert (Vreeswijk) (Koeman en Visser, 1993, blad: Vianen). - Jan van der Noort, ...tegendwoordige charte ende grondtwerck ..'bestaande situatie en fundering voor een derde sluishoofd te Vreeswijk, 1561, HUA, Topografische Atlas (Dam 1998, 50)- Jan van der Noort, ...tegendwoordige charte ende grondtwerck ..'bestaande situatie en fundering voor een derde sluishoofd te Vreeswijk, 1561, HUA, Topografische Atlas (Dam 1998, 50)- Jan van der Voort, ...ontwerp voor een derde sluishoofd te Vreeswijk, 1562, HUA, Topografische Atlas, (Dam 1998, 50)- L.P. Serrurier, Gildenburg, ca. 1730, gewassen pentekening, coll. HUA, Topografische Atlas, inv. nr. 20158. Afgebeeld is een rond bolwerk met een poortgebouw en toren. Dit is een fantasievoorstelling. Deze tekening was het voorbeeld voor de litho van P.W. van de Weijer, in Van der Monde, Tijdschrift nr. VII, 1841 en in Utrechtse Volksalmanak 1857.- A. Rademaker, Vreeswyk aan de Vaart 1620, ets (Brouerius en Lelong 1733, deel VI, nr. 258) dat Gildenborch zou voorstellen, is een fantasieweergave naar een tekening van J. Stellingwerf.- Kadastrale minuut, 1819, Gemeente Vreeswijk, Utrecht, Sectie B, blad 2, niets meer op te zien (http://watwaswaar.nl/#VE-TI-7-ed-1v-1-3972-1xvk---2GS, geraadpleegd op 01-07-2010).

Bronnen
- Bruch (ed.), H.,1982, Johannes de Beke, Croniken van Stichte van Utrecht ende van Hollant (Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie, 180), 's-Gravenhage 1982, 222-226- Matthaeus (ed.), A., 1738, Veteris aevi analecta, Den Haag, I, 397-500.

Literatuur
- Brouerius en Lelong, 1733, Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Oudheden, deel VI, nr. 258.- Dam, H., 1998, De Oude Sluis in Vreeswijk, Een waterstaatkundig monument, Utrecht.- Dommerholt, J., 2005, Kastelen en buitens in 'Oud'-Nieuwegein, Historische Kring Nieuwegein, Nieuwegein p. 134-143.- Graaf, R. de, 2004, Oorlog om Holland 1000-1375, 2e druk, Hilversum. - Koeman, C., 1983, Geschiedenis van de karthografie in Nederland; zes eeuwen land- en zeekaarten en stadsplattegronden, Alphen a/d Rijn.- Koeman, C., en J.C. Visser, 1993, De stadsplattegronden van Jacob van Deventer, Map 1. Zuid Holland, Den Ilp- Alphen a/d Rijn.- Pas, W. van de, 1949, Gildenborch aan de Vaart, Jaarboekje van Oud-Utrecht 1949, p. 60-75. - Renaud, J., Gildenborgh, in: B. Olde Meierink, e.a. (red.), 1995, Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 201-202.- Schut J., en G.H.P. de Waard, 1979, Van ridderhofstad tot buitenplaats, Historische Kring Nieuwegein, Nieuwegein, p. 77-84.- Waard, G. de, 1983, Het blokhuis 'Gildenborgh' aan de Vaart, Cronyck de Geyn, 5 (1983), nr. 1, p. 15-25.

Documentatie
- Coppelmans, J.W.M., 2005, Overzicht van de fysisch-geografische situering van de kastelen in de provincie Utrecht voor de SKLN, Amsterdam, no. 26. Documentatiecentrum Nederlandse Kastelenstichting.

Bescherming gebouw
Status:  (beschermd dorpsgezicht)

Monumentnummer: N.v.t.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: Kom Vreeswijk 2008.
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: 3 december 1999

Geomorfologische codering
B, bebouwing.

Bodemkundige codering
|h, Bebouwing.