Object
Onsenoort

Locatie
Adres: Abdijlaan 6, 5253 ZG
Nieuwkuijk
Gemeente Drunen
Provincie Noord-Brabant

Kasteel Onsenoort ligt op het terrein van de huidige Abdij Mariënkroon. Het terrein van deze abdij ligt ten noorden van Nieuwkuijk, richting Haarsteeg. De abdij bevindt zich in een landelijk gebied, buiten de bebouwde kom. Aan de weg van Drunen naar Nieuwkuijk ligt het, schuin tegenover het crematorium de abdij Mariënkroon. Achter het complex, maar hier nog aan vast gebouwd, staat een imposante rechthoekige 1e-eeuwse woontoren; restant van het middeleeuwse kasteel Onsenoort.

Typologie

De precieze datering van kasteel Onsenoort is moeilijk vast te stellen. Vanaf 1388 heeft er vrijwel zeker een (stenen) woontoren gestaan (Zie Bouwgeschiedenis).

Etymologie
Wellicht is de naam van het kasteel terug te voeren op het ‘oord’ aan het ‘water’, omdat ons, onsa (onis) waterplaats betekent. De naam wordt ook wel vertaald als een ‘oord’ van ‘hout’, omdat hons of honts ‘hout’ betekent. De laatste verklaring zou echter minder logisch zijn (Hermans en Orsel 2005, 94).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 14-05-2003

Momenteel heeft de toren drie bouwlagen boven een souterrain. De ingang is te bereiken via een stenen trapje. Boven de smalle deur bevindt zich een klein raampje, en naast deze twee een groter raam met roedenverdeling. Op de eerste verdieping wederom een groot en een klein raam, en op de tweede verdieping een klein raampje met een boogje. De toren wordt bekroond door een schilddak met dakraampjes en twee kruisvormige ijzers op de dakpunten.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

De inmiddels door de jaren heen verbouwde en aangepaste middeleeuwse toren is behouden, in tegenstelling tot veel latere toevoegingen.

Oudste vermelding
Datum: 1226
Bron: Handschrift

In 1266 is er voor het eerst sprake van Onsenoort (dan nog Honsoirde).

Bezitsgeschiedenis
In 1266 is er voor het eerst sprake van Onsenoort (dan nog Honsoirde), een heerlijkheid die in 1243 in bezit komt van Gerlach de Rovere. Of er dan al sprake is van een kasteel Onsenoort blijft onzeker. Voor 1359 moet de heerlijkheid in bezit zijn gekomen van ene Jan van den Plassche en inmiddels is er sprake van een versterkte toren. Via vererving ging het kasteel van hand tot hand tot het in 1903 via een openbare veiling is verkocht aan abt Maréchal van het Cisterciënzerklooster Pont Colbert in Versailles. In 1904 nemen Franse Cisterciënzer broeders hun intrek in het kasteel (Van der Lee, 1993, 170). In 1920 keert de orde terug naar Frankrijk maar het kasteel blijft nog in handen van enkele achterblijvende broeders. De opvolger van abt Maréchal, Franciscus Janssens, maakt van Onsenoort weer een klooster. In 1957 wordt de priorij Mariënkroon verheven tot abdij. Door het teruglopen van het aantal monniken zijn de gebouwen op een gegeven moment deels leeg komen te staan. Tegenwoordig doet de middeleeuwse toren dienst als plek voor lokale culturele activiteiten. Op de zolder van de toren van kasteel Onsenoort zetelt tegenwoordig heemkundekring ‘Onsenoort’.

Historische betekenis
Kasteel Onsenoort lag op de grens tussen Brabant en Holland, waardoor het een grote rol speel in de grensgeschillen tussen de beide gebieden, en had hier dan ook veel van te lijden (Hermans en Orsel 2005, 94).

Bouwgeschiedenis
Wanneer het kasteel Onsenoort precies is ontstaan is niet helemaal duidelijk. Volgens Van der Lee zou er ergens voor 1359 al sprake zijn geweest van een huis in de vorm van een versterkte toren (Van der Lee 1993, 170). Of dit kasteel echter werkelijk de vorm van een toren had is volgens Hermans en Orsel niet helemaal zeker. Wel is zo goed als zeker dat het huis Onsenoort in 1372 in brand is gestoken. Pas in 1388 wordt besloten om het kasteel weer op te bouwen als woontoren op rechthoekig grondvlak. Mogelijk is dit kasteel op de fundamenten van het afgebrande kasteel gebouwd, maar ook dat is niet zeker (Hermans en Orsel 2005, 96). In de tweede helft van de 15e eeuw is de toren waarschijnlijk ingrijpend veranderd. Vervolgens is in de 16e eeuw achter de toren een nieuw huis gebouwd. Ook de toegang tot het kasteel is verlegd van de oost- naar de westzijde maar wanneer dit precies gebeurde is onbekend. Het huis bestond uit twee ondiepe vleugels achter elkaar, met op de hoeken aan de achterzijde (dus de zijde gekeerd naar de woontoren) een smalle traptoren en een privaattoren (Hermans en Orsel 2005, 98-100). In de 17e eeuw worden nog enkele bijgebouwen aangelegd. Vanaf dat moment bestond kasteel Onsenoort uit het hoofdgebouw dat samen met de ‘middeleeuwse’ toren op een omgracht eiland lag, en de twee symmetrische bijgebouwen die haaks op de voorgevel van het hoofdgebouw stonden en samen de zijkanten begrensden van een vierkant voorterrein. (Hermans en Orsel, 2005, 100). In de 18e eeuw hebben ook verbouwingen aan het kasteel plaatsgevonden, maar welke dat waren is niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk zijn toen ook de lanen en bosjes rond het huis aangelegd. Vanaf 1831 zijn de toren en het hoofdgebouw voorzien van een dunne pleisterlaag. In 1904 wordt het kasteel aangepast aan de nieuwe bewoners en dus voor zijn nieuwe functie als klooster ingericht. Onmiddellijk werden bomen gerooid en werd er een nieuwe toegangslaan naar het kasteel/ klooster aangelegd en rond het kasteelterrein werd een muur met poort gebouwd (Leijten, 2004, 75). Tussen de toren en het hoofdgebouw wordt een koepel gebouwd en de toren krijgt er een verdieping erbij. Dit alles naar ontwerp van architect Juliën J. Dony (1865-1949). De toren wordt geschikt gemaakt voor bewoning en op de eerste twee verdiepingen komen kamertjes. Op de begane grond komt een werkplaats en later een recreatieruimte. In 1961 wordt deze ruimte ingericht met meerdere altaren. In 1934-1935 vond een ingrijpende verbouwing plaats waarbij het hoofdgebouw met de grote zaal werd gesloopt en vervangen door nieuwbouw naar ontwerp van architect Karel van Dael. De nieuwbouw is aangebracht oude fundamenten die wellicht nog tot het kasteel behoren. In 1995 is de toren inwendig gerestaureerd, na een leegstand van 23 jaar. Voor het eerst is toen een trap gemaakt in de zuidwesthoek van de toren die vanuit de kelder naar de begane grond leidt. Toen zijn ook de altaren van de begane grond naar buiten verplaatst en zijn de kamertjes op de eerste twee verdiepingen weer verwijderd. Tegenwoordig doen deze ruimtes dienst als tentoonstellingszalen.

Afbeeldingen
- Het kasteelcomplex, pentekening, L. van Valkenburg, Tilburg, KUB N 35.2/820.11 Onse - Het voormalige kasteel, penseeltekening, L.van Valkenburg, Tilbug, KUB N 35.2/820.11 Onse - Kasteel Onsenoort, pentekening, 17e eeuw, anoniem, Tilburg, KUB N 35.2/82.11 - Kaarten met plattegronden van het kasteelterrein uit 1688 (door J.D. Smet), 1792 (door P. Binck) en 1903 (door B.H. Wassenaar van Onsenoort)in: (Leijten, 2004, p. 69, 70 en 72).- Kadastrale minuut, 1819, Gemeente Nieuwkuijk en Onseno, Noord Brabant, Sectie B, blad 1, nr. 81 (http://watwaswaar.nl/#WG-MG-8-ed-1v-1-3EeW-1UO0---1Hl, geraadpleegd op 18-10-2010).- Google Earth foto, 2010, locatie terrein Onsenoort (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
N.v.t.

Literatuur
- Hermans, T. en E. Orsel, 2005, Het kasteel Onsenoort, Bulletin KNOB, nr. 4, 94-103.- Kransberg, D. en Mils, H., Kastelengids van Nederland, Middeleeuwen, p. 197-198.- Lee, A. van der, 1993, De toren van Onsenoort, Met gansen trou, jrg. 43, nr. 11, Nieuwkuijk.- Leijten, S., 2004, Verklaring bij de kaarten der heerlijkheid Onsenoort en ’t klooster Mariënkroon, Met gansen trou – Honderd jaar Cisterciënzers op Onsenoort, jrg. 54, nr. 4, Nieuwkuijk.- Schijndel, T. van, 1974, Hoe Onsenoort Mariënkroon werd, Met gansen trou, jrg. 24, nr. 5-6.

Coördinaten
Coordinaten: 51°42'7.56''N, 5°11'26.55''O
Kaartblad: 45A , x: 141.416, y: 412.610, precisie 3

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 37878
 ODB Beschrijving (www.kich.nl): 'Van het voormalige kasteel Onsenoort, thans klooster, is een zware rechthoekige toren overgebleven uit de 14e eeuw, met latere verhoging. Klokkenstoel met twee klokken van Cavallier. A. Carrepuis, 1891, diam. resp. 66,5 en 53 cm en een klok van Q. de Visser, 1697, diam. 46,5 cm'.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: P. van der Wielen / Marloes Vrancken
Beschrijving gemaakt: 01-07-2008

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
2007, Booronderzoek door BILAN

Geomorfologische codering
B, Bebouwing

Bodemkundige codering
bEZ21, Hoge bruine enkeerdgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand.