Object
Helmond

Locatie
Adres: Kasteelplein 1, 5701 PP
Helmond
Gemeente Helmond
Provincie Noord-Brabant

Ingesloten door de Zuid-Willemsvaart aan de rechterkant, de bebouwing van het centrum aan de linkerkant, de N270 aan de voorkant en de kolossale fabrieksgebouwen aan de achterkant, ligt te midden van het park het imposante kasteel Helmond [Van der Wielen].

Typologie

Kasteel Helmond is een van de beste voorbeelden van een vierkant kasteel. Drie vleugels omsluiten een binnenplein dat afgesloten wordt door een poortgebouw. Op alle vier de hoeken bevindt zich een zware, vrijwel identieke ronde toren [Van der Wielen].

Etymologie
Het kasteel werd genoemd naar de plaats waarbij het gebouwd werd [Van der Wielen].

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 31-07-2003

Huidige functie:

Het silhouet van het kasteel is sinds de middeleeuwen niet meer veranderd. Het kasteel is in gebruik als gemeentemuseum. Het huis is gebouwd op een vierkant grondplan met op iedere hoek een ronde toren. Voor het huis staan aan de andere zijde van de gracht twee vierkante poorttorens. Een stenen brug leidt naar de poortgebouw, waarvan de top bekroond is met een trapgeveltje. Het poortgebouw bestaat uit twee vierkante traptorens met een leien spits. Een trapgeveltje verbindt de voorgevel met de grote hoektorens. Boven de eigenlijke poort bevindt zich een gemetselde boog met aan weerszijden een kruisvenster. Het kasteel staat te midden van een brede gracht in het huidige stadspark. Het terrein wordt aan de voorkant afgesloten door de weg Eindhoven-Deurne, die door middel van een brug recht voor het kasteel langsgaat. Aan de rechterkant stroomt de Zuid-Willemsvaart met moderne torenflats aan de andere kant, links van het kasteel sluit een poortgebouwtje het park richting centrum af; en de achterkant wordt geheel gedomineerd door de alles overschaduwende fabriekshallen [Van der Wielen].

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Hoewel er door de eeuwen heen veel aan kasteel Helmond verbouwd is, en het vaak beschadigd is geweest, herbergt het nog een groot deel van de oorspronkelijke bouw. De fundamenten zijn nog oorspronkelijk, enkele schietgaten gericht op de brug zijn ook nog origineel. Er zijn nog sporen van een oude weergang [Van der Wielen]. Het gebouw is een Rijksmonument, het terrein is niet archeologisch beschermd.

Afmetingen
...

Oudste vermelding
Datum: 1235
Bron:

Maria van Leuven, weduwe van keizer Otto IV, erfde de heerlijkheid Helmond in 1235 van haar vader Hendrik I van Brabant, verbleef te Helmond op haar 'castellum'. Het huis moet toen dus bestaan hebben [Van der Wielen].

Bezitsgeschiedenis
Maria van Leuven, dochter van hertog Hendrik I van Brabant bezat in 1235 een castellum te Helmond. Jan van Berthout, heer van Berlaer stond zijn bezittingen in Lier af aan de hertog van Brabant, en ontving daar de heerlijkheid Helmond voor terug. In 1328 werd hij opgevolgd door zijn broer Lodewijk. In 1357 ontving zijn zoon Walraven de heerlijkheid. Diens weduwe, Elisabeth Uten Hove hertrouwde met ridder Dirk van Bronchorst, heer van Batenburg. Diens onwettige dochter Catharina, erfde de heerlijkheid Helmond. In 1433 huwde zij Jan van Cortenbach, in wiens bezit het kasteel meer dan tweehonderd jaar zou blijven. Antoine Udalricq, graaf van Arberg, die met de laatste Cortenbach trouwde, werd in 1683 de nieuwe eigenaar. Hij liet het huis grondig restaureren. In 1781 werd Carel Frederik Wesselman eigenaar, die ook weer restaureerde. Van deze familie kocht de gemeente in 1920 het kasteel, en richtte het in 1923 in als raadhuis. In 1980 werd het gemeentemuseum [Van der Wielen].

Historische betekenis
Kasteel Helmond was een van de belangrijkste kastelen van Brabant [Van der Wielen].

Bouwgeschiedenis
De eerste burcht van Helmond moeten we zoeken aan de overzijde van de Zuid-Willemsvaart. In 1981 werden hier funderingen gevonden die bestonden uit houten palen, die wijzen op de aanleg van een sterkte. Deze sterkte zou in de tweede helft van de twaalfde eeuw gebouwd zijn. Dit kasteel werd in 1220 gekocht door hertog Hendrik. Een van diens nazaten ruilde in 1314 het bezit met goederen bij Lier. Jan Berthout van Berlaer, de nieuwe eigenaar, brak een deel van de sterkte af en bouwde een zware, stenen donjon. Deze werd eind veertiende eeuw gesloopt, en de bouwmaterialen werden gebruikt voor de bouw van het huidige kasteel. In 1519 werd het kasteel door brand beschadigd. Nadien werd het verbouwd, waarbij o.a. de traptorens werden gebouwd, en de weermuur aan de voorzijde vervangen werd door een vleugel met poortgebouw. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was het huis in handen van Spaansgezinden. In 1602 wist prins Maurits het slot zonder veel moeite in te nemen. Maurits bleef niet lang in Helmond met het gevolg dat stad en kasteel een jaar later weer in Spaanse handen waren. In 1683 en in 1781 werd het kasteel gerestaureerd. In 1920 werd het huis verkocht aan de gemeente Helmond die een aantal verbouwingen liet uitvoeren, waarbij o.a. de ramen vergroot werden en de voorgevel werd aangepast [Van der Wielen].

Afbeeldingen
- Kasteel Helmond, ets, L.W.R. Wenckebach, Tilburg, KUB H 48 / 820.11 (20) [Van der Wielen].
- Kasteel te Helmond, tekening, 1880, O.G.H. Heldring, Tilburg, KUB H 48 / 820.11 (18) [Van der Wielen].
- Kasteel te Helmond front, tekening, 1880, O.G.H. Heldring, Tilburg, KUB H 48 / 820.11 (17) [Van der Wielen].
- Kasteel, aquarel, 1906, A. Mortier-Ramus, Tilburg, KUB H 48 / 820.11 (16) [Van der Wielen].
- Het Huis te Helmond, C. Bensdorp/J. Bulthuis, 1786, ets, Tilburg, KUB H 48 / 820.11 (9) [Van der Wielen].

- Kopergravure, 1730, Prospectus Castelli Helmondani, door J. van Croes, Tilburg, KUB H 48 / 820.11 (Becx 1999, 93).
- Gewassen pentekening, 1732, 't Kasteel tot Helmond van binnen, door C. Pronk, Leiden, Universiteitsbibliotheek (van Boven 1982, 67).
- Gewassen pentekening, 1732, Kasteel Helmond, door C. Pronk, Bibliotheek Provinciaal Genootschap, Noord-Brabant (van Oirschot 1981, 138).
- 3 Pentekeningen, 18e eeuw, Kasteel Helmond, door H. Spilman (van Sasse van Ysselt 1921, 42-43).
- Kadastrale minuut, 1811-1832, Helmond, Noord Brabant. Sectie D, blad 1, nr. 503 (http://watwaswaar.nl/#ae-Gm-7-ed-1v-1-3gpc-18b2---2A8, geraadpleegd op 10-10-2011).
- Tekening, 1997, plattegrond begane grond (Kolman 1997, 192).
- Google Earth foto, 2011, locatie Helmond (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
N.v.t.

Literatuur
- Arts, Nico, Henk Roosenboom en Lia van Zalinge-Spooren, De kastelen van Helmond, Utrecht 2001.
- Gruben, R.J.W.M. (Rob), 'Een aangescherpte bouwgeschiedenis van het kasteel Helmond', in: Het Brabants Kasteel, 36(2013) [2016], 32-50.
- Heeren, Jac.J.M., Geschiedenis van het Kasteel-Raadhuis van de Heren van Helmond, z.p. 1938.
- Leeuwen, A.J.C. (Wies) van, Kasteel Helmond. Biografie van een waterburcht, Zwolle 2022.

Documentatie
NKS documenatiemap.

Coördinaten
Coordinaten: 51°28'37.83''N, 5°39'11.18''O
Kaartblad: 51F , x: 173.474, y: 387.594, precisie 3

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 21450
 ODB Beschrijving (monumentenregister.cultureelerfgoed.nl): 'KASTEEL-RAADHUIS. Omgracht kasteel uit omstreeks 1400, in 1921-1922 tot raadhuis ingericht en daartoe gewijzigd en gerestaureerd door J.W. Hanrath. Bestaande uit drie om een rechthoekige binnenplaats gelegen vleugels met zware, uitspringende ronde torens op de hoeken, op deze torens 17e eeuwse spitsen. De ingangsvleugel, aan de noordzijde, heeft twee vierkante hoek-torens, gedekt door van vier- en achtkant ingesnoerde spitsen, tussen welke een uitspringend gebouw met een trapgevel boven de poort; deze noordvleugel kwam in de 16e eeuw tot stand. Aan de binnenzijde boven de poort een topgevel. Deze vleugel sluit met trapgevels aan tegen de ronde hoektorens. In de met kruisribgewelven overkluisde kelders een museum met weefgetouwen. Inwendig voorts enige gepleisterde schouwen, balkzolderingen met gesneden sleutelstukken, enige kamers met stucwerk uit 1790; een schoorsteenboezem met de wapens Van Arberg en Cortenbach, portretten van de familie Cortenbach en Wesseman; voorts een kamer met Engels stucwerk uit het begin van de 19e eeuw. Op de zolderverdieping het gemeentemuseum'.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: P.J. van der Wielen / Maartje Verhoeckx
Beschrijving gemaakt: 31-07-2003 / 10-10-2011

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Geomorfologische codering
B, Bebouwing

Bodemkundige codering
|h Bebouwing