Heiligenberg

VOLLEDIG [?]

Object
Heiligenberg

Locatie
Adres: Heiligenbergerweg 5
Leusden
Gemeente Leusden
Provincie Utrecht

Het huidige huis Heiligenberg is gelegen aan de Heiligenbergerweg even ten zuidoosten van Amersfoort aan de voet van een heuvel, de zgn. Heiligenberg.

Typologie

Het tegenwoordige huis Heiligenberg is nog intact.

Etymologie
Het huis Heiligenberg is genoemd naar de nabijgelegen Heiligenberg. Deze berg kreeg in de tiende eeuw zijn naam door de monniken die boven op de berg in hun klooster een 'heilig' leven leidden.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 23-7-2009

Het huidige huis Heiligenberg is een cremekleurig gepleisterd gebouw met een H-vormig grondplan van twee bouwlagen boven een souterrainverdieping. Het is voorzien van gekoppelde schilddaken. Om het huis ligt een (enigszins verwaarloosd) park in landschapsstijl. In dit park bevinden zich verschillende gebouwen die bij het huis Heiligenberg horen. Het betreft de voormalige tuinmanswoning, de oranjerie, de zgn. 'Menagerie', de duiventoren, een voormalig tolhuis en het voormalige koetshuis met de portierswoning.

Oudste vermelding
Datum: 1572
Bron: Beschrijving over de opkomst en ondergang van Naarden door L. Hortensius (Peerlkamp en Perk 1866, 118-119)

De eerste keer dat er sprake is van een huis op Heiligenberg is in de beschrijving van de opkomst en ondergang van Naarden door de priester L. Hortensius uit 1572. Hij omschrijft het als volgt:'Zacharius, [...] maakte zich meeste van de hoeve van van den abt van St. Paulus op den Heiligenberg. [...] Dat is daar een lieflijke plek, met een kleine kapel boven op den berg. [...] Aan de voet van die hoogte staat een schoon gebouw en een andere hoeve, nog iets verder van de stadspoort (nl. van Amersfoort).' (Peerlkamp en Perk 1855, 118-119). Mogelijk is dit 'schoon gebouw' de proosdij geweest. Als dit het geval is, dan is het waarschijnlijk dat het huis veel ouder is geweest, aangezien de proosdij in 1572 al vele eeuwen functioneerde.

Bezitsgeschiedenis
De eerste die zich op de Heiligenberg vestigde was St. Ansfried van Utrecht, die er zijn dagen ongestoord in gebed wilde doorbrengen. Zijn kluis groeide uit tot een Benedictijner klooster, Hohorst genoemd. Bisschop Bernold liet vervolgens in 1050 de monniken van de Hohorst overbrengen naar Utrecht, waar ze de St.Paulusabdij gingen bevolken. Heiligenberg werd een proosdij met uithof. Het bleef in handen van de St. Paulusabdij tot 1586, toen de Staten van Utrecht in het kader van een secularisatie van kerkelijk bezit ook Heiligenberg overnamen. In 1588 werden de laatste monniken verwijderd. De volgende keer dat we van Heligenberg horen is in 1637. De Staten van Utrecht verkochten het goed in dat jaar aan Michael Pauw. Zijn weduwe verkocht het vijf jaar na zijn dood in 1640 aan Carel Alexander van Berck. Hij ging failliet en was gedwongen Heiligenberg te verkopen. Het kwam toen in 1678 in handen van Jacob baron de Petersen de Heiligenberg. Het complex vererfde op zijn zoon Ernst Jan. Na zijn dood werd Heiligenberg in 1718 verkocht aan Jan Agges Scholten. In 1740 werd het gekocht door Johannes Jonas, die van plan was het huis te slopen. De Staten van Utrecht wilden dit echter niet toestaan, en Jonas verkocht het vervolgens aan Kelfkens, De Saar, Van Wulven en de Van Zijpveldts. Zij verkochten het aan Coert Brom, die op zijn beurt in 1775 Heiligenberg verkocht aan Gijsbert Jan van Hardenbroek van Lockhorst. Zijn neef, Gijsbert Jan Ernst Louis van Hardenbroek erfde het in 1789.Vervolgens kwam het huis in handen van een neef van Ernst Louis, eveneens Ernst Louis geheten. In 1904 werd Heiligenbroek verkocht aan de familie Vening Meinesz. De familie Van Hardenbroek behield echter het eerste recht op Heiligenberg, mocht het verkocht worden. Dit gebeurde in 1929. De kinderen van de erfdochter van de familie Van Hardenbroek, zelf naar hun vader De Beaufort geheten, kochten het. Anna Aleida de Beaufort bracht haar bezittingen, en dus ook Heiligenberg, onder in de stichting de Boom. Zij bezitten het huis nog steeds.

Historische betekenis
Heiligenberg was in eerste instantie een uithof van de St. Paulusabdij. Later werd het een buitenplaats.

Bouwgeschiedenis
Het eerste gebouw op de Heiligenberg was de kluis die St. Ansfried daar rond het jaar 1000 bouwde. Dit werd uitgebreid tot een benedictijns klooster. De monniken hiervan werden in 1050 door bisschop Bernold overgebracht naar de St. Paulusabdij in Utrecht. Heiligenberg werd een proosdij met een uithof van deze abdij. Op de kaart van Jacob van Deventer uit 1560 is het toenmalige Heiligenberg zichtbaar: een rechthoekig omgracht terrein, met daarbinnen een vierkant omgracht en bebouwd terrein en een kerkje. Uit een beschrijving 1572 blijkt dat het kerkje op de berg lag, en een 'schoon gebouw' (de proosdij?) en een hoeve aan de voet van de berg, vermoedelijk op het vierkante omgrachte terrein dat op de kaart van Jacob van Deventer te zien is. In 1588 verloor Heiligenberg zijn kerkelijk karakter. Het werd nu gebruikt als een (seculiere) buitenplaats. In 1729/30 bezocht Cornelis Pronk Heiligenberg en tekende daar een huis dat bestond uit twee delen: een hoog huis met zadeldak en tuitgevel, met dwars daarop een 8 traveeën brede gevel. Op de hoek van de gevel stond een torentje met een achthoekige bekroning. Op een tekening van Jan de Beyer uit 1749 is het huis vanaf de andere kant (de westkant) weergegeven. Daarop is te zien dat het huis in feite een U-vorm had: als tegenhanger van het hoge bouwdeel aan de noordkant van het huis stond aan de zuidkant een veel lager bouwdeel bestaande uit twee lage gebouwtjes met een zadeldak. Aan de stijlkenmerken van de noord- en oostgevel is te zien dat dit gedeelte uit het laatste kwart van de 17de eeuw moet stammen. Het is niet duidelijk of de twee bouwdelen met zadeldak het eerst gebouwd waren en dat zij later verbonden zijn door het dwarsdeel, of dat er later in één keer een L-vormig deel tegen het bestaande hoge bouwdeel is aangebouwd. Kort nadat Jan de Beyer het huis getekend heeft, blijkt het huis in slechte staat te verkeren. De toenmalige eigenaar Johannes Jonas wilde het laten slopen omdat de westgevel zeker zo'n halve voet (ca. 14 cm) verzakt was. Hij kreeg echter geen toestemming van de Staten van Utrecht. Het muurwerk was door de verzakking zodanig gescheurd dat er een kostbare reparatie nodig was. Dat had hij er niet voor over. Hij verkocht het in 1757 aan Kelfkens, De Saar, Van Wulven en de Van Zijpveldts. Zij kregen een vergunning om het huis gedeeltelijk te slopen. Zij waren van plan de vleugels te slopen en de kap te laten zakken. Het is niet bekend hoeveel van deze plannen zijn uitgevoerd. Kort na 1807 werd ook de rest van het huis afgebroken voor een nieuw huis en een nieuwe tuin met landschappelijke aanleg. Vermoedelijk zijn de grachten ook bij deze verbouwing gedempt. Het nieuwe huis, in neo-classicistische stijl, werd in het midden van de negentiende eeuw uitgebreid met een noord- en een zuid-vleugel. Dit huis diende in de Tweede Wereldoorlog als hospitaal. In 1965 werd Heiligenberg verhuurd aan de Rijksgebouwendienst. Deze vestigde er een internaat in, wat vereiste dat met name het interieur aangepast werd. In 1990 liep het huurcontract af en kwam er een cursuscentrum in het huis. Het huis werd opgeknapt en bevindt zich heden ten dage nog in deze staat.